فرهنگ نامه سرزمین وحی

1-   احرام: احرام عبارت است از کندن لباسهای معمولی و پوشیدن دو قطعه پارچه سفید و بی رنگ توسط مردان و لباسهای معمولی و ساده و سفید توسط بانوان. این عمل همراه با نیت و توجه مخصوص است. و به منظور تحول روحی،‌ اخلاقی، اجتماعی و پاکی ظاهر و باطن انجام می شود. یکرنگی لباسها نشان از آن دارد که ما همه از هر مملکت و هر نژادی که هستیم در ورای تقدس در برابر حق تعالی یکرنگیم و دو رنگی را دور نهاده ایم و در روز قیامت به همین شکل محشور می شویم. نیت احرام: محرم می شوم به احرام عمره مفرده قربه الی ا...

2-   ارکان کعبه: چهار زاویه کعبه را ارکان می نامند که عبارتند از: 1- رکن شمالی (رکن عراقی) 2-رکن غربی (رکن شامی) 3- رکن جنوبی (رکن یمانی) 4- رکن شرقی (رکن اسود). فضیلت رکن یمانی از همه ارکان بالاتر است.

3-   اعمال عمره مفرده: 1- احرام از میقات (مسجد شجره) 2- طواف کعبه 3- نماز طواف ( پشت مقام ابراهیم) 4- سعی صفا و مروه (شروع از صفا) 5- تقصیر (کوتاه کردن مو یا ناخن) 6- طواف نساء 7- نماز طواف نساء (پشت مقام ابراهیم)

4-   ایام تشریق: نام چند روزی که بعد از عید قربان، حاجیان در سرزمین منی می مانند، ایام تشریق است. قرآن در زمینه یاد خدا در این ایام می فرماید: «واذکرو الله فی ایام معدودات فمن تعجل فی یومین فلا اثم علیه و من تاخر فلا اثم علیه»(بقره/302). «خدا را در روزهای معینی یاد کنید (روزهای 11و 12و 13) و کسانی که برای خروج از منا عجله کنند و ذکر کنند و ذکر خدا را در دور روز انجام دهند، گناهی بر آنها نیست، و هر که تأخیر کند و سه روز در منا مانده یاد خدا نماید،‌ مانعی ندارد.»

5-   بیت الاحزان: نام دیگر آن به مسجد فاطمه معروف است. در قسمت شمالی قبور ائمه بقیع (ع) مکان کوچکی وجود داشته که حضرت فاطمه زهرا (س) پس از مرگ پدر به آن جا می آمده و به شدت می گریسته است.

6-   پرده کعبه: روپوشی از پارچه ضخیم ابریشمی نیلی رنگ مایل به سیاه که روی کعبه قرار دارد که آن را «کسوه» یا پرده کعبه می نامند. نخستین کسی که خانه کعبه را پرده پوشانید به به قولی «تبع حمیری» پادشاه یمن بود. امیر مؤمنان علی بن ابی طالب (ع) نیز همه ساله از عراق برای کعبه پرده‌ای می فرستاد. چون مهدی عباسی به خلافت رسید خادمان کعبه از انبوهی پردها بر روی کعبه،‌ شکایت کردند و گفتند بیم آن می رود که خانه صدمه ببیند مهدی دستور داد پرده‌ها را بردارند و تنها یک پرده بر آن بگذارند و سالی یک بار آن را عوض کنند این سنت تا به امروز ادامه دارد در حاشیه فوقانی پرده آیه هایی از قرآن کریم قلاب دوزی شده است. روی پرده عبارت «الله جل جلاله و لا اله الا الله و محمد رسول الله» نوشته شده است و بالای این عبارت کمربند زردی است که آیات قرآن روی آن بافته شده قرار دارد و هر سال تعویض می گردد.

7-   تقصیر: کوتاه کردن مقداری از موی سر یا ناخن را تقصیر می گویند. نیت تقصیر: تقصیر می کنم برای خارج شدن از احرام عمره مفرده قربه الی ا...

8-    تلبیه: ذکر تلبیه: لبیک اللهم لبیک،‌ لبیک لا شریک لک لبیک،‌ ان الحمد و النعمه لک و الملک،‌ لا شریک لک لبیک.

9-   جده: شهر بندری جده به عروس شهرهای عربستان معروف است. فرودگاه جده در موسم حج از پرجمعیت ترین فرودگاههای دنیا به شمار می رود. مسیر جده تا مدینه 7 الی 8 ساعت می باشد.

10- جمرات: جمع جمره، به معنای توده‌ای از سنگ است. جمره‌های سه گانه، در منا و نزدیک به مکه است. (جمره اولی،‌ وسطی و عقبه)،‌ نقل است که در این محل،‌ حضرت آدم (ع)،‌ شیطان را که به دنبال او حرکت می کرد،‌ با افکندن سنگ ریزه از خود راند. حاجیان به عنوان یک واجب دینی با تأسی به آن حضرت روزهای 10،‌ 11، 12 ذیحجه به طرف ستون‌های سنگی هر یک از جمره‌ها سنگ پرتاب می کنند.

1- حجر اسماعیل: میان رکن شامی و رکن عراقی دیوار قوسی شکل نیم دایره ای به ارتفاع 40/1 و عرض 50 سانتی متر قرار دارد که حجر اسماعیل نامیده می شود. حجر اسماعیل محلی است که هنگام طواف کردن باید آن را در داخل طواف قرار داد یعنی خارج آن طواف نمود. حجر اسماعیل مدفن حضرت اسماعیل و مادر پاکدامنش هاجر و حدود هفتاد پیامبر (صلوات الله علیهم اجمعین) است و هر سال صدها هزار نفر از اطراف عالم به سراغ آن آمده و موظفند در طواف خانه خدا آن حریم را که مدفن آن زن و فرزند است همچون جزئی از کعبه قرار دهند. حجر اسماعیل یادگار زمان ابراهیم و اسماعیل (علیهما السلام) و مدت زمانی پس از بنای کعبه می‌باشد. بنابراین،‌ قدمت و پیشینه آن به زمان بنای کعبه به دست ابراهیم (علیه السلام) می رسد. نقل‌های تاریخی حکایت از آن دارد که اسماعیل (علیه السلام) در همین قسمت زندگی می کرده و خیمه گاه او در این سوی بوده است. مادرش هاجر نیز با وی در همین جا می زیست و پس از رحلت، در حجر دفن شد. از امام صادق (علیه السلام)‌ نقل شده است که فرمود: «الْحِجْرُ بُیْتِ اسماعیلَ و فیهِ قبرُ هاجرَ و قبرُ اسماعیلَ»؛ «حجر، خانه اسماعیل و محل دفن هاجر و اسماعیل است». از آنجا که حجر اسماعیل داخل مطاف است،‌ می تواند نشانه ای بر عظمت آن باشد. در برخی از روایات آمده است که پیامبران زیادی در اینجا مدفون شده‌اند. در اصل،‌ حجر اسماعیل جزئی از کعبه به شمار می آید. گویا برای نخستین بار،‌ منصور عباسی حجر اسماعیل را با سنگ های سفید پوشانید. پس از آن در دوره مهدی و نیز هارون عباسی این سنگ ها تعویض و نو شد. ناودان طلا نیز که بر بام کعبه نصب شده،‌ به سمت حجر اسماعیل است.

12- حجر الاسود: حجرالاسود در رکن شرقی به ارتفاع یک و نیم متر از زمین قرار گرفته، سنگی است سیاه مایل به سرخی،‌ بیضی شکل به قطر 30 سانتی متر که در آن نقطه های قرمز دیده می شود و در پوششی از نقره قرار گرفته است. و در رکن شرقی کنار در کعبه قرار دارد. استلام و بوسیدن آن نیز سفارش شده است. امام صادق (ع) می فرماید:«کسی که با حجرالاسود مصافحه کند مانند آن است که با خدا مصافحه کرده باشد». رسول خدا (ص) فرمودند: « این سنگ در آغاز از کاغذ هم سفیدتر بود. ولیکن گناهانی که فرزندان آدم انجام دادند آنرا سیاه کرد. رسول خدا و همه ائمه (ع) در حج و عمره آن را می بوسیدند و به آن دست می کشیدند.

13- حرم مطهر نبوی: این حرم متصل به مسجد النبی است و ساختمان آن اکنون بنای مسجد قرار دارد. این همان خانه پیامبر است که پس از هجرت در آن زندگی می کرده و به مرور زمان تغییراتی در آن صورت گرفت.

14- حطیم: اکثر محققان حطیم را نیم دایره‌ای فرض می کنند که از حجر الاسود شروع شده و به مقام ابراهیم (ع) و چاه زمزم تا حجر اسماعیل را در برمی گیرد که قطر آن دیوار خانه خداست. حطیم از مکان های محترم در مسجد الحرام، در کنار کعبه است چون در این نقطه مردم برای دعا جمع می شوند و به یکدیگر فشار می آورند،‌ حطیم نامیده می شود. در این که آیا حطیم تنها همان محدوده کنار حجر الاسود و باب کعبه را شامل می شود یا وسعت بیشتری دارد، اختلاف است. در روایتی از امام صادق (ع) تنها همین موضع را حطیم می نامند. چنان که شیخ صدوق نیز آورده است که حطیمه فاصله میان در کعبه و حجر الاسود را گویند،‌ جایی که خداوند توبه آدم را پذیرفت. به تعریف دیگر، حطیم قسمتی از سطح مسجدالحرام است که از حجر الاسود آغاز می شود و به سمت اصل چاه زمزم- نه مدخل ورودی آن- و از آنجا تا مقام ابراهیم و پس از آن تا حجر اسماعیل ادامه می یابد. این محدوده را تا دیوار کعبه «حطیم» می نامند. در تعریف دیگر، حطیم محدوده داخلی حجر اسماعیل است. حطیم از آغاز مورد توجه مسلمانان بوده و مردم برای استغاثه و دعا در آنجا جمع می شوند. خواندن نماز در این قسمت فضیلت بسیار دارد و سفارش شده است.

15-   حلق: تراشیدن سر را حلق می گویند.

16- حلق و تقصیر: روز عید قربان در منی،‌ بعد از سنگ زدن و قربانی کردن باید مردانی که سفر اول آنهاست، سر خود را بتراشند،‌ و زنان کمی از موی سر خود را کوتاه نمایند. و کسانی که در سفر اول حج نیستند،‌ می توانند به جای تراشیدن سر، کمی از موی سر یا ریش و یا شارب خود را کوتاه کنند و با این عمل از احرام خارج شوند و لباسهای طبیعی خود را بپوشند،‌ و جز همسر و بوی خوش و شکار،‌ همه آنچه در این چند روز عرفات و مشعر و منی بر آنان حرام بود،‌ حلال می شود. قرآن در این باره می فرماید: «ثم لیقضوا ثفثهم» (صف/8). پس از ذبح و قربانی باید کثافات خود را زایل نمایند. در مناسک،‌ ناخن و موی بغل و سر را تراشیدن در روزهای حج را «تفث» می گویند.

17- خانه های همسران پیامبر (ص) : خانه های زنان پیغمبر نیز که حجره هایی بود،‌ در اطراف مسجد قرار داده شد و چون آن حضرت به جوار پروردگار شتافت،‌ ایشان در حجره عایشه که در کنار مسجد بود به خاک سپردند.

18- دار ارقم: منزلی که پیامبر (ص) و مسلمانان نخستین،‌ در آنجا اسلام را به طور پنهانی تبلیغ می کردند و درو هم جمع می شدند و خدا را عبادت می کردند. دار ارقم نزدیک صفا و خارج مسجدالحرام بوده است و در توسعه ای که در زمان سعود بن عبدالعزیز صورت گرفت،‌ داخل مسجد گردید.

19- دارالندوه: دارالندوه،‌ نخستین و تنها مجلس مشاوره در سراسر عربستان بوده است. این مجلس سپس منزلگاه خلفا و امراء گردید. سپس اندک بنای آن رو به ویرانی نهاد و سرانجام جزء مسجد گردید و امروزه هیچ نشانی از آن باقی نمانده است.

20- درب کعبه: درب کعبه،‌ در ضلع شمال شرقی خانه خدا قرار دارد. پس از فتح مکه پیامبر اکرم (ص) کلید کعبه را به عثمان بن طلحه از آل شیعه سپرد،‌ که هنوز این سنت کلیدداری در خاندان مزبور باقی مانده است. کعبه دارای دو در داخلی و خارجی بوده است.

1- درهای مسجد النبی: زمانی که مسجدالنبی ساخته شد، چند در برای ورود و خروج مردم ساختند. برخی از اصحاب نیز در حاشیه مسجد خانه ساخته،‌ دری به درون مسجد باز کردند. در سال سوم هجرت،‌ قبل از غزوه احد،‌ به دستور پیامبر (ص) همه درهای خانه ها به جز در خانه علی (ع) به مسجد بسته شد. تعداد درهای مسجد در امتداد زمان تغییراتی یافته است. مشهورترین ابواب،‌ عبارتند از: 1- باب الرحمه یا باب «عاتکه» در غرب مسجد 2- باب جبرائیل در شرق مسجد (این در مدخل ورودی رسول ا... بوده است) 3-باب السلام در غرب مسجد 4-باب النساء در شرق مسجد. با توسعه های اخیر،‌ مسجد النبی هم اکنون 10 در دارد.

22-   ذبح یا قربانی در منا: بعد از رمی می بایستی ذبح انجام گیرد، یکی از واجبات منا، قربانی است. دهم ذیحجه عید قربان است.

23- رکن یمانی: پیامبر (ص) فرمود: «هیچگاه کنار رکن یمانی نیامدم مگر اینکه دیدم جبرئیل زودتر از من خود را به آن رکن چسبانیده است». امام صادق (ع) فرمود: «خداوند فرشته ای را نزد رکن یمانی گمارده که کارش آمین گفتن به دعای مؤمنان است». و همچنین فرموده اند: «رکن یمانی دری از درهای بهشت است، از هنگامی که خداوند آن را باز کرده هرگز بسته نشده است». «رکن یمانی دری است که ما از آن وارد بهشت می شویم»،‌ « در این مکان هیچ بنده مؤمنی نزد خدایش اقرار به گناه نمی کند مگر اینکه آمرزیده می شود». «بین رکن یمانی و حجرالاسود هفتاد پیامبر مدفونند».

24- روضه شریفه (روضه النبی) : روضة النبی مسافت میان قبر پیغمبر (ص) و منبر آن حضرت است که طول آن 22متر و عرض آن 15 متر می باشد. پیامبر اکرم (ص) فرمود: «میان منبر و خانه من باغی است از باغهای بهشت». چون این مکان قطعه ای از زمین بهشت است و روایات بسیاری داریم که پیغمبر (ص) فرمود: «منبر من بر دری از درهای بهشت قرار دارد»، لذا این محدوده با فضلیت‌ترین قسمت مسجد به شمار می رود. در واقع قسمتی از مسجدالنبی که رو به سمت قبله قرار دارد و شامل خانه نبی اکرم (ص) و خانه فاطمه زهرا (س) می باشد. که به نام روضه مطهره نیز شناخته می‌شود دارای فضیلت زیادی است: بنابراین در محدوده روضه شریفه سه مکان مقدس وجود دارد که عبارتند از: مرقد مطهر پیامبر (ص)، منبر و محراب.

25-   ربذه: محلی در بیست فرسنگی مدینه،‌ مدفن اباذر،‌ صحابی بزرگ پیامبر (ص) و یار و یاور حضرت علی (ع).

26- رمی جمرات: رمی، یعنی ریگ انداختن به جمره که از اعمال حج تمتع است. زائران خانه خدا،‌ همین که از مشعر به منی می رسند،‌ بعد از کمی استراحت اعمال سه گانه آن روز را شروع می نمایند. اولین عمل پرتاب کردن هفت سنگ ریزه ای است که شب قبل در مشعر جمع آوری کرده اند، این عمل را در اصطلاح «رمی جمره» می نامند. «رمی» به معنای پرتاب کردن و آواز سنگ که انداخته شود معنی شده است و «جمره» نیز به سنگ ریزه معنی شده است. امام کاظم (ع) می‌فرماید: در این محل بود که ابلیس در برابر حضرت ابراهیم (ع) مجسم شد و وسوسه کرد، ولی حضرت با پرتاب سنگها او را از خود دور نمود،‌ و این عمل در تاریخ به عنوان یک قانون و سنت در‌آمد. خداوند سبحان در سوره حج آیه 52 می فرماید: «ما هیچ رسول و پیامبری را پیش از تو نفرستادیم،‌ مگر اینکه هر گاه آرزو می کرد شیطان القائات و وسوسه هایی در آن می کرد،‌ اما خداوند آن وسوسه های شیطان را از بین می برد». پیامبر (ص) فرمود: «رمی جمرات ذخیره روز قیامت است».

27- روز ترویه: زائرین در قم، هنگام خروج از مکه برای عرفات،‌ آب تهیه کرده،‌ با خود به آن سرزمین می بردند، روز هشتم ذی الحجه را روز «ترویه» نیز می نامند.

28- زادگاه پیامیر اکرم (ص): رسول خدا (ص) در خانه ای در شعب ابی طالب در خانه محمد بن یوسف ثقفی چشم به جهان گشود سپس خیرزان مادر هارون آن خانه را مسجد ساخت که مردم در آن نماز گزارند. چون رسول خدا (ص) از مکه به مدینه هجرت کرد،‌ عقیل آن خانه را گرفت و سپس فروخت. در سال 1009 ه. ق سلطان محمد پسر سلطان مراد آن را از نو عمارت کرد و برای آن قبه و مناره ساخت و مؤذن و خادم و امام جماعت گمارد. در پی روی کار آمدن دولت سعودی با اصرار شهردار وقت مکه (1347 ق) از ملک عبدالعزیز قرار شد تا در آنجا کتابخانه ای بنا کنند و آن را «مکتبه مکه المکرمه» نام نهادند، که اکنون محل کتابخانه عمومی شهر مکه درکنار مسجدالحرام است.

29- زمزم: چاه زمزم، از دیگر آثار مسجدالحرام است که با نامهای چاه اسماعیل، حفیره عبدالمطلب،‌ شفاء سقم،‌ عافیه،‌ میمونه،‌ طعم،‌ برکه،‌ بره و... شناخته می شود. این چاه در قسمت شرقی مسجدالحرام، در نزدیکی مقام و در 18 متری کعبه قرار دارد و همانند دیگر مشاهد حج، از آثار ابراهیم، اسماعیل و هاجر است. در روایات اسلامی آمده است: پس از آنکه ابراهیم (ع)، همسر و فرزندش را ترک کرد،‌ تشنگی بر آنها چیره شد و خداوند به وسیله جبرئیل، چاه زمزم را برای حفظ جان اسماعیل (ع) و هاجر پدید آورد. بدین صورت، چاه زمزم آیتی از آیات الهی است. این چاه در آغاز، منبع تأمین آب مکه بود و پس از آن چاه های دیگری در مکه و اطراف آن ایجاد شد. عرب ها برای این چاه تقدس بسیار قائل بودند و حتی می گویند که ساسان بن بابکان جد سلسله ساسانی نیز از این چاه آب نوشیده است! این را نشانی از آن دانسته اند که ایرانیان هم برای زمزم حرمتی قائل بوده اند. وجود این چاه و اهمیت‌ آن برای مردم مکه سبب شده بود تا در قریش منصب «سقایت» به وجود آید. این منصب در اوان ظهور اسلام،‌ در دست عباس عموی پیامبر (ص) بود. گفته شده که در جاهلیت مدت زمانی این چاه پر شده بود و عبدالمطلب آن را از نو گشود. از آن زمان تا به امروز این چاه مورد استفاده قرار می گیرد،‌ گرچه آب آن،‌ کم و زیاد می شود. در روایات اهل بیت (ع)، نوشیدن از آب زمزم سفارش شده و همه مسلمانان به متبرک بودن آن،‌ باور دارند. امام علی (ع) فرمود: «ماء زمزم خیر ماء‌ علی وجه الارض». « آب زمزم، بهترین آب روی زمین است». روایات موجود نشان می دهد که پیامبر (ص) و امامان (ع) به طور معمول بعد از طواف،‌ از آب زمزم استفاده می کردند.

30- ستون های مسجد النبی: در مسجد نبوی، ستون هایی است که هر یک نامی خاص دارد که عبارتند از: ستون مخلقه،‌ ستون توبه،‌ ستون محرس، ستون وفود، ستون سریر، ستون مهاجرین،‌ ستون حنانه و ستون تهجد.