امیدبخش ترین آیه در قرآن کریم

قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ (زمر / 53)

بگو اى بندگان من که بر خویشتن زیاده‏ روى روا داشته‏ اید از رحمت‏ خدا نومید مشوید در حقیقت

خدا همه گناهان را مى‏ آمرزد که او خود آمرزنده مهربان است

«بگو» ای‌ محمد صلی الله علیه و سلم از جانب‌ من‌ به‌ بندگانم‌: «ای‌ بندگان‌ من» یعنی‌: ای‌ بندگان‌ مؤمن‌ من‌! زیرا در عرف‌ قرآن‌، این‌ اضافت‌ مخصوص‌ به‌ مؤمنان‌ است‌. آری‌! ای‌ بندگان‌ مؤمن‌ من‌: «که‌ بر خود اسراف‌ روا داشته‌ اید» مراد از اسراف‌: افراط و زیاده‌روی‌ در گناهان‌ و ارتکاب‌ بسیار آنهاست‌. «از رحمت‌ خدا» یعنی‌: از مغفرت‌ وی‌ «نومید نشوید».

این‌ آیه‌ امیدبخش‌ترین‌ آیه‌ در کتاب‌ خدا جل شأنه است‌ زیرا مشتمل‌ بر بزرگترین ‌بشارت‌ حق‌ تعالی‌ برای‌ بندگانش‌ می‌باشد، چه‌ همان‌گونه‌ که‌ ملاحظه‌ می‌کنیم‌؛ حق‌ تعالی‌ در این‌ آیه‌، اولا ـ با هدف‌ گرامیداشت‌ و فزون ‌ساختن‌ بشارت‌ به‌ بندگان‌ ـ ایشان‌ را به‌ خودش‌ منسوب‌ کرد، سپس‌ ایشان‌ را به‌ زیاده‌روی‌ در نافرمانی‌ها و ارتکاب‌ بسیار گناهان‌ موصوف‌ ساخت‌ آن‌گاه‌ به‌دنبال‌ آن‌، این‌ زیاده‌ روان‌ افراطگر در معاصی‌ را از نومیدی‌ از رحمت‌ خویش‌ نهی‌ کرد. و این‌ خود دلالت‌ می‌کند بر این‌ امر که‌ نهی‌ از نومیدی‌، برای‌ گنهکاران‌ غیر مسرفی‌ که‌ در این‌ عرصه‌ زیاده‌روی‌ نمی‌کنند، از باب‌ اولی‌ مورد نظر حق‌ تعالی‌ می‌باشد.

سپس‌ حق‌ تعالی‌ عبارتی‌ بیان‌ می‌دارد که‌ بعد از آن‌ در این‌ حقیقت‌ جای ‌هیچ‌گونه‌ شک‌ و تردیدی‌ باقی‌ نمی‌ماند: «در حقیقت‌ خدا همه‌ گناهان‌ را می‌آمرزد» یعنی‌: اگر بخواهد، هرگونه‌ گناهی‌ را از هر نوعی‌ که‌ باشد، برای‌ توبه‌کاران ‌می‌آمرزد؛ جز شرکی‌ که‌ صاحبش‌ از آن‌ توبه‌ نکرده‌ باشد، به‌دلیل‌ این‌ فرموده ‌حق‌ تعالی‌: { إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَیَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِکَ لِمَنْ یَشَاءُ ...(٤٨) }: (در حقیقت‌خداوند نمی‌آمرزد این‌که‌ به‌ او شریک‌ آورده‌ شود ولی‌ مادون‌ آن‌ را برای‌ هر کس ‌که‌ بخواهد می‌آمرزد) «نساء/48».

سپس‌ این‌ آمرزش‌ خویش‌ برای‌ گناهان‌ را با این‌ عبارت‌ مؤکد می‌گرداند: می‌آمرزد گناهان‌ را «همه‌ یکجا» وه‌! چه‌ عظیم‌ است‌ این‌ بشارت‌، بشارتی‌ که‌ دلهای‌ مؤمنان‌ نیکوکار به‌ آن‌ آرام‌ می‌گیرد و از بهجت‌ و فرحت‌ لبریز می‌شود «بی‌گمان‌ او آمرزگار مهربان‌ است» یعنی‌: حق‌ تعالی‌ بسیار آمرزنده‌ و بسیار مهربان ‌است‌ و در هر دو وصف‌ آمرزندگی‌ و مهربانی‌، عنایت‌ وی‌ بی‌نهایت‌ وسیع‌ می‌باشد پس‌ کسی‌ که‌ می‌پندارد نومید کردن‌ بندگان‌ خدا جل شأنه و دلسرد کردنشان‌ از رحمت ‌وی‌، برایشان‌ بهتر از آن‌ چیزی‌ است‌ که‌ خداوند متعال خود آنان‌ را بدان‌ بشارت‌ داده‌ است‌، چنین ‌کسی‌ بی‌تردید مرتکب‌ بزرگترین‌ ستم‌ شده‌ و اشتباهی‌ بس‌ نادرست‌ از وی‌ سر زده‌ است‌.

از ابن‌مسعود رضی الله عنه  روایت‌ شده‌ است‌ که‌ فرمود: «بزرگترین‌ آیه‌ در کتاب‌ خدا متعال: { اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلا نَوْمٌ لَهُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلا بِإِذْنِهِ یَعْلَمُ مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلا یُحِیطُونَ بِشَیْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلا بِمَا شَاءَ وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ وَلا یَئُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ (٢٥٥)} در سوره‌ «بقره‌/255» و در سوره‌ «آل‌ عمران/‌2» است‌، جامع‌ترین‌ آیه‌ در کتاب‌ خدا جل شأنه در باره‌ خیر و شر، در سوره‌ «نحل/‌90» یعنی‌ آیه‌: إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإحْسَانِ وَإِیتَاءِ ذِی الْقُرْبَى وَیَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ وَالْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ (٩٠) است‌، امیدبارترین‌ و گشایش‌ آورترین‌ آیه‌ در قرآن‌ کریم‌، در سوره‌ «زمر» یعنی‌ همین‌ آیه‌ است‌ و استوارترین‌ آیه‌ در کتاب‌ خدا جل شأنه در مورد تفویض‌ و توکل‌، در سوره‌ «طلاق‌/3 ـ 2»، یعنی‌ این‌ آیه‌ است‌: فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ فَارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَأَشْهِدُوا ذَوَیْ عَدْلٍ مِنْکُمْ وَأَقِیمُوا الشَّهَادَةَ لِلَّهِ ذَلِکُمْ یُوعَظُ بِهِ مَنْ کَانَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا (٢)وَیَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ وَمَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بَالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْءٍ قَدْرًا (٣)‌». ابن‌ابی‌حاتم‌ از ابی‌الکنود روایت‌ می‌کند: عبدالله بن‌ مسعود رضی الله عنه  بر قاضی‌ای‌ گذشت‌ که‌ در حال‌ موعظه ‌گفتن ‌برای‌ مردم‌ بود پس‌ درنگی‌ کرد و آن‌گاه‌ خطاب‌ به‌ وی‌ گفت‌: ای‌ واعظ! چرا مردم ‌را از رحمت‌ خدا جل شأنه نومید می‌کنی‌؟ سپس‌ این‌ آیه‌ را تلاوت‌ کرد: قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ ....

در حدیث‌ شریف‌ آمده‌ است‌ که‌ چون‌ ابوایوب‌ انصاری‌ رضی الله عنه  در آستانه‌ وفات‌ قرار گرفت‌، به‌ اطرافیانش‌ فرمود: تا هم‌اکنون‌ چیزی‌ را از شما پنهان‌ می‌کردم‌ که‌ آن‌ را از رسول‌‌خدا‌ص شنیده‌ام‌؛ اکنون‌ آن‌ را به‌ شما اعلام‌ می‌کنم‌: آن‌ حضرت‌‌ص فرمودند: «لو لا أنکم‌ تذنبون‌، لخلق‌ الله‌ عزوجل‌ قوما یذنبون‌ فیغفر لهم‌: اگر شما کسانی‌ نبودید که‌ مرتکب‌ گناه‌ می‌شدید، قطعا خدای‌ عزوجل‌ گروهی‌ را می‌آفرید که‌ مرتکب‌ گناه‌ شوند تا بر آنان‌ بیامرزد». همچنین‌ در حدیث‌ شریف‌ به‌ روایت ‌ابن‌عباس‌ رضی الله عنه  آمده‌ است‌: «کفارة‌ الذنب‌ الندامة‌: کفاره‌ گناه‌، پشیمانی‌ است‌». همچنین‌ در حدیث‌ شریف‌ به‌ روایت‌ ثوبان‌ ـ برده‌ آزاد شده‌ رسول‌‌خدا‌ص ـ آمده ‌است‌ که‌ آن‌ حضرت‌‌ص فرمودند: «دوست‌ ندارم‌ که‌ دنیا و آنچه‌ در آن‌ است‌ را در برابر این‌ آیه‌: قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا ...  به‌ من‌ بدهند. مردی‌ گفت‌: یا رسول‌الله! پس‌ کسی‌ که‌ شرک‌ ورزیده‌ است‌ چه‌؟ رسول‌‌خدا‌ص لحظه‌ای ‌سکوت‌ کرده‌ و آن‌گاه‌ فرمودند: «ألا و من‌ أشرک‌، ثلاث‌ مرات‌: آگاه‌ باشید، حتی‌ آمرزیده‌ می‌شود بر کسی‌ که‌ شرک‌ ورزیده‌ است‌. و سه‌ بار این‌ جمله‌ را تکرار کردند». یعنی‌: کسی‌ که‌ شرک‌ ورزیده‌ و سپس‌ از شرک‌ خویش‌ توبه‌ کرده‌ است‌، نیز مورد آمرزش‌ قرار می‌گیرد.

بخاری‌ و مسلم‌ از ابن‌عباس رضی الله عنه در بیان‌ سبب‌ نزول‌ آیه‌ کریمه‌ روایت‌ کرده‌اند که‌ فرمود: جمعی‌ از مشرکان‌ مر تکب‌ قتل‌ و قتال‌ و زنا و فحشایی‌ بسیار شده‌ بودند، سپس‌ نزد حضرت‌ محمدص است آمده‌ و گفتند: به‌راستی‌ آنچه‌ که‌ تو می‌گویی‌ و به‌سوی‌ آن‌ فرامی‌خوانی‌، بسیار زیبا و نیکوست‌ اما آیا می‌توانی‌ به‌ ما خبر دهی‌ که ‌با این‌همه‌ گناهی‌ که‌ مرتکب‌ گردیده‌ایم‌، برای‌ ما توبه‌ای‌ است‌؟ آیا برای‌ آنچه‌ که‌ ما کرده‌ایم‌، کفاره‌ای‌ وجود دارد؟ پس‌ آیات‌ (70 ـ 68) سوره‌ «فرقان‌» و این ‌آیه‌ نازل‌ شد.

 

به نقل از: تفسیر انوار القرآن، نوشته: عبدالرؤوف مخلص