ابطح سرزمینی در جوار بیت الله الحرام

اینکه قداست این مکان به چه چیز است اقوال مختلفی ذکر شده است اما برای قداست این مکان همین بس که بسیاری از فقیهان  بلند لبیک گفتن در این مکان را مورد رضایت و خرسندی خداوند بیان می کنند.

به گزارش سرویس اندیشه پایگاه اطلاع رسانی حج وابسته به بعثه مقام معظم رهبری، ابطح مکانی شریف در پیرامون مکه است. ابطح (جمع: اَباطِح) به معنای رودی فراخ است که کف آن را سنگریزه پوشانیده باشد. نیز به کف و داخل دره، ریگزار، مسیل آکنده از سنگریزه و گذرگاه سیل تنگ یا فراخ و به هرجای فرورفته، ابطح گفته‌اند. جا‌های فراوان به این نام شهرت یافته‌اند ؛ اما مشهورترین آن‌ها ناحیه‌ای در شمال مکه، حد فاصل این شهر و سرزمین منا و ‌اندکی نزدیک‌تر به منا، میان دو کوه حجون و جبل نور و متصل به المُعَلّی است. اکنون بیشترین بخش ابطح در محدوده شهری مکه در منطقه مُعابده قرار گرفته است. در منابع از این سرزمین افزون بر ابطح به خیف (منزلگاه) بنی‌کنانه و مُحَصَّب یاد شده؛ زیرا از سنگریزه و شن پوشیده شده است. در گزارشی نیز از آن به ذی طُوی‌ٰ تعبیر شده که یاقوت حموی آن را رد کرده است. این مکان را به سبب هموار بودنش سیل فرامی‌گرفته است.

به نقل از امام صادق(علیه السلام)، حضرت آدم(علیه السلام)به امر الهی تا طلوع فجر در ابطح درنگ کرد. برخی بر این باورند که این سرزمین را ابطح نامیدند، زیرا ایشان در آن‌جا درنگ کرد. سپس وی به دستور جبرئیل(علیه السلام) شیطان را در منا رجم کرد. به نقل ازرقی، ابراهیم(علیه السلام) نیز در ابطح حضور یافته است.

بر پایه گزارش‌هایی، قصی بن کلاب، جد چهارم پیامبر(صلی الله علیه و اله) در پی مرگ حلیل خزاعی بزرگ مکه، از این رو که داماد و جانشین او بود یا در پی نبرد با قبایل خزاعه و بنی‌بکر و چیرگی بر ایشان در ابطح ، ریاست مکه را به دست گرفت. از کارهای مهم وی در دوران ریاستش آن بود که تیره‌های قریش را از پیرامون آن شهر فراخواند و برخی را در ابطح و شماری دیگر را در حومه مکه اسکان داد که به ترتیب به «قریش بطاح» (بطائح) و «قریش ظواهر» شهرت یافتند. خاندان پیامبر(صلی الله علیه و اله) از قریش بطاح بودند. عبدمناف و عبدالمطلب، اجداد رسول خدا و ابوطالب عموی ایشان را به ترتیب قمر البطحاء ، ابوالبطحاء و سیدالبطحاء خوانده‌اند.

رسول خدا(صلی الله علیه و اله) نیز همانند اجداد خود ابطحی بود. به نقل طبری، جبرئیل(علیه السلام) در آن‌جا بر پیامبر(صلی الله علیه و اله) فرود آمد. دعوت آشکار رسول خدا(صلی الله علیه و اله) هم در ابطح آغاز شد. هنگامی که رسول خدا(صلی الله علیه و اله) عمرة القضاء را به سال هفتم ق. انجام داد، از ورود به خانه‌های مکه خودداری کرد و در ابطح چادر زد.

در روز فتح مکه به سال هشتم ق. نیز خیمه خود را در آن مکان برافراشت. پس از فتح آن شهر، چند تن از زنان، از جمله هند همسر ابوسفیان، به جایگاه استقرار رسول خدا(صلی الله علیه و اله) در ابطح آمدند و با ایشان بیعت کردند. از همین مکان پیامبر(صلی الله علیه و اله) به مصاف قبیله هَوازِن رفت و نبرد حنین رخ داد. در حجة الوداع به سال دهم ق. رسول خدا(صلی الله علیه و اله) پس از حرکت از منا نماز ظهر و عصر را در ابطح به جای آورد. گویا ایشان چند بار در بازگشت از برخی غزوه‌ها و نیز پس از مناسک حج، در سال دهم ق. در ابطح فرود آمده و نماز خوانده است.

جای داشتن سرزمین ابطح در جوار بیت الله الحرام، سکونت برخی از تیره‌های ممتاز قریش در آن‌جا، و قرار داشتنش در مسیر حرکت حاجیان به منا و به عکس، مایه قداست این مکان گشته است. از این‌رو، برخی از قریش به خود نسبت ابطحی می‌داده و بدان افتخار می‌کرده‌اند؛ چنان‌که معاویه در مقام مفاخره به امام حسن(علیه السلام) گفت: من پسر بطحاء و مکه‌ام. سپس ایشان با بیان افتخارات خود بدو پاسخ داد. نیز آن‌گاه که هشام اموی هنگام طواف کعبه، امام سجاد(علیه السلام) را دید و وانمود کرد که ایشان را نمی‌شناسد، فرزدق شاعر گفت که او کسی است که سنگریزه‌های سرزمین بطحاء او را می‌شناسند :
هذالذى تعرف البطحاء وطأته
و البیت یعرفه و الحل و الحرم

بیشتر فقیهان شیعه بلند گفتن لبیک در ابطح را سنت و مستحب دانسته و در این حکم تفاوتی میان سواره و پیاده قائل نشده و استحباب استمرار آن را تا هنگام خروج به سرزمین منا یادآور شده‌اند. حرّ عامِلی بابی با عنوان «استحباب بلند گفتن لبیک در ابطح در حج تمتع» گشوده است. نیز گفته‌اند که مستحب است حاجیان برای تأسی به سیره پیامبر گرامی(صلی الله علیه و اله) پس از رسیدن به ابطح اندکی توقف و استراحت کنند و سپس به مکه وارد شوند. سیره امام باقر(علیه السلام) همانند پیامبر(صلی الله علیه و اله) توقف کوتاه مدت در آن‌جا بوده است.

گویند: در ابطح مسجدی بوده که اکنون از آن اثری نیست. برخی از فقیهان اهل‌ سنت خواندن نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا را در این سرزمین، سنت می‌دانند. گویند:حضرت ابوبکر رض نماز ظهر را در ابطح خوانده است. از دیگر سنن، استحباب ورود به مکه از بلندای آن و ابطح است؛ زیرا رسول خدا(صلی الله علیه و اله) از این سوی به مکه درآمده است.