صهرین :قسمت 1زندگی نامه عثمان بن عفان رض

یا محمد بگو به مردم: چه کسی حرام کرده است این زینت‌ها و زیورهائی را که خدا برای بندگانش آفریده است. چه کسی حرام کرده است این رزق و روزی‌های خوبی را که خدا برای آن‌ها فراهم فرموده است^{(^[58])}. بگو: این زینت‌های زندگانی و این روزی‌های خوب (را خدا در این جهان برای مؤمنین و غیر مؤمنین به وجود آورده و هرکس چه مؤمن و چه غیر مؤمن باشد می‌تواند آن‌ها را از راهش به دست آورد، ولی) در قیامت مختصاً برای مؤمنین خواهد بود نه برای غیر مؤمنین. (زیرا زندگانی منعم اخروی نتیجه ایمان و اعمال صالحه و اقوال صادقانه انسان می‌باشد).

گرچه این زندگانی اشرافی که عثمان داشت با توجه به این آیه مقدسه و آیات دیگر قرآن حرام نیست؛ ولی چون این زندگانی با زندگانی ابوبکر و عمر که خیلی ساده و خشن و زاهدانه بود بسی تفاوت داشت. در نظر مسلمین مخصوصاً صحابه رسول الله که می‌خواستند او هم مانند ابوبکر و عمر به حیات دنیا بی‌اعتناء باشد و به زندگانی شخصی خود کمتر عنایت کند ناروا و غیر قابل قبول بود. مخصوصاً که عثمان هنگام بیعت تعهد کرده بود سیرت ابوبکر و عمر را داشته باشد، عثمان در جواب این اعتراض می‌گفت:

«ومن یطیق ما کان یطیقه عمر؟»

یعنی: چه کسی می‌تواند مانند عمر سختی زندگانی را تحمل کند؟^{(^[59])}.

امر دیگری که بیش از هرچیز مورد اعتراض مردم بود و بهانه مهمی به دست مفسدین فتنه‌انگیز داد، این بود که عثمان خویشان و اقربای خود را از طایفه بنی امیه که غالب آن‌ها جوان و پس از فتح مکه مسلمان شده بودند و قبلاً سوابق خوبی در اسلام نداشتند، در اداره امور مملکت دخالت داد؛ بعضی را به سمت امارت در ایالات مهم مملکت فرستاد و بعضی را از قبیل مروان بن الحکم پسر عمویش را که در نظر اهل مدینه و سایر مسلمین مرد درستی نبود، برای مشاوره در امور مملکت در مدینه نزد خود نگهداشت؛ حال آن که بودند در مدینه اصحاب بزرگ رسول الله، همان شخصیت‌های مهم و با سابقه‌ای که در زمان حیات رسول الله و در دورانِ خلافت شیخین (ابوبکر و عمر) منشاء امور مهم دولت اسلام و اهل شورای جلسات خلیفه بودند و در پیشرفت دین اسلام و در سازندگی و پیشبرد امور مملکت اسلام کارهای اعجاب‌انگیز انجام داده و تجربه‌های خوبی آموخته بودند. اکنون هم می‌توانستند منشاء و مدیر امور مهم باشند. اگر عثمان آن‌ها را در کارش می‌آورد، بی‌شک کماکان تا آخر کارش بر وفق میل و مرام پیش می‌رفت.

گرچه این امراء و حکام جدید عثمان به گواهی تواریخ خودی و بیگانه کفایت کار داشتند؛ در اداره امور مملکت به خوبی لیاقت از خود نشان دادند؛ متمردین و سرکشان را چنانکه در این کتاب نگاشتیم سرکوب کردند؛ بر اوضاع تسلط داشتند و آنطور که باید و شاید نظم و امنیت را برقرار کردند، ولی تاریخ می‌گوید: از بعضی از آن‌ها در محل مأموریت‌شان اموری سر میزد که برای مردمی که با عفت و حسن سلوک کارگزاران دورانِ ابوبکر و عمر الفت گرفته بودند و از آن‌ها نیز چنین می‌خواستند، زشت و در نظر اهل مدینه خصوصاً نزد اصحاب رسول الله که عفیف و عنصر عدالت بودند، ناشایست بود (والعهدة علی الراوی).

چون در مدینه کسی بزرگتر و مهمتر از حضرت علی س نبود، مردم ماجرای رفتار عمال عثمان را با علی در میان گذاشتند، تا بین آن‌ها و عثمان واسطه شود و او با عزل عمال کنونی و نصب عمال صالح و سابقه‌دار به جای آن‌ها، مشکل کارشان را حل فرماید.

علی با اظهار این که از طرف مردم حرف می‌زند با عثمان مذاکره کرد. عثمان س در پاسخ اظهارات حضرت علی عذرهایی آورد که قانع‌کننده نبود چه در باره عمالش که چرا از خویشان نزدیکش انتخاب کرده است، گفت: این‌ها که اقربای من هستند از جهتی خویشان تو نیز هستند. عمر بن الخطاب هم به بعضی از خویشاوندانش امارت می‌داد^{(^[60])}.

علی فرمود: بلی، این‌ها خویشان من نیز هستند، ولی هستند اشخاصی که خیلی از آن‌ها بهتر و لایقترند (یعنی لازم بود این بهترها و لایقترها را به کار مسلمین بگماری نه آن‌ها را) فرمود: صحیح است که عمر بن الخطاب به بعضی از خویشانش امارت می‌داد ولی آن‌ها کاردان و لایق بودند و گذشته از این عمر قدرت و هیبتی داشت که تو نداری. آیا میدانی که هرگاه به عمر خبر می‌رسید که یکی از کارگزارانش در اقصی نقاط کشور کوچکترین خطائی کرده است برمی‌آشفت. فوراً او را احضار می‌کرد. پا روی صفحه گردنش می‌گذاشت و او را مجازات می‌کرد؟ این کار از تو در حق کارگزارانت برنمی‌آید. مگر نه این است که معاویه در شام کارهائی در بیت المال می‌کند که نباید بکند. و می‌گوید: به دستور عثمان است و ترسی از تو ندارد^{(^[61])} عثمان پاسخ می‌دهد: می‌دانید که من معاویه را به امارت شام نگمارده‌ام بلکه از طرف عمر منصوب شده بود. من فقط او را در جایش ابقاء کرده‌ام.

حضرت علی می‌فرماید: بلی، ولی آیا قبول داری که معاویه خیلی بیش از «یرفاء» که غلام عمر بود، از عمر می‌ترسید (و در برابرش می‌لرزید) آیا او جرأت داشت کاری برخلاف میل عمر انجام دهد؟ ولی او اکنون در شام کارهائی می‌کند و از تو هم نمی‌ترسد.

چون حضرت علی از هیبت و قدرت عمر نسبت به عمالش سخن به میان آورد، چه خوب است که یکی از کارهائی را که عمر با یکی از کارگزارانش کرد به عنوان نمونه برای خوانندگان عزیز نقل کنیم:

روزی عمر بن الخطاب از جماعتی که از حمص سوریه به مدینه نزد او آمده بودند، از آنان در بارة رفتار عبدالله بن قرط^{(^[62])} والی حمص استفسار می‌فرماید، آن‌ها او را به خوبی یاد می‌کنند و می‌گویند: ولی در خانه خوبی سکونت کرده است.

عمر زمزمه بر لب می‌آورد و می‌گوید: خانه خوب، سپس می‌فرماید: شگفتا! می‌خواهد در آنجا خودنمائی کند و بر مردم تکبر کند؟ به به! چه خوب برای پسر قرط! و فوراً مأموری به حمص می‌فرستد تا در این باره تحقیق نماید و اگر صحت داشته باشد، عبدالله بن قرط را با خود به مدینه جلب نماید.

چون این امر برای مأمور اعزامی عمر در حمص محقق می‌شود، عبدالله والی حمص را طبق فرمان عمر با خود به مدینه می‌آورد و به عمر اطلاع می‌دهد. عمر تا سه روز اجازه نمی‌دهد عبدالله با او ملاقات کند. روز چهارم که عمر در آن روز به زمین حره جایگاه شتران بیت المال برای بررسی شتران می‌رود، عبدالله را به آنجا احضار می‌کند و بدون آن که یک کلمه با او حرف بزند امر می‌فرماید تا پیراهن خوبی که پوشیده بود از تنش بیرون آورند و پیراهن زبر و خشنی از نوع پیراهنی که چوپان‌ها می‌پوشند به او بپوشانند و می‌فرماید: این پیراهن که اکنون به تو پوشاندیم، بهتر از پیراهنی است که پدرت می‌پوشید. یک عصای چوپانی نیز به دستش می‌دهد و می‌فرماید: این عصا هم بهتر از عصائی است که پدرت به دست می‌گرفت و گوسفندانش را با آن به صحرا می‌برد و در صحرا می‌چراند. سپس اشاره به گله‌ای از شتران بیت المال می‌کند و می‌فرماید: این شتران را جلو بگیر، آن‌ها را روزها در صحرا بچران و شب‌ها در اینجا بیارام. این است کاری که تو لایق آن هستی. تو باید شتر بچرانی نه بر مردم امارت کنی.

عبدالله بدون آن که جرأت داشته باشد یک کلمه حرف بزند، فوراً با همان پیراهن و همان عصا به راه می‌افتد و شتران را جلو می‌گیرد و رو به بیابان می‌نهد. روز دیگر که از صحرا برمی‌گردد عمر او را نزد خود می‌طلبد و به حسابش می‌کشد. در خاتمه می‌فرماید: من تو را به آنجا فرستادم تا در خانه خوب بشینی و خودنمائی کنی و یا به فکر مصالح و حوایج مردم باشی؟

عبدالله که در چهره‌اش آثار خجلت و ندامت دیده می‌شد و از هیبت عمر می‌لرزید به التماس می‌افتد و عرض می‌کند: یا امیرالمؤمنین! امرت مطاع است ولی نمی‌توانم به این کاری که به دستم داده‌ای ادامه دهم و استدعای عفو می‌کند. چون خطای عبدالله مهم نبود و عمر اطمینان پیدا می‌کند که وی از کارش نادم و پشیمان شده و در آینده بهتر از پیش خواهد بود، می‌فرماید:

«فارجع إلى عملک ولا تعد لما فعلت أبداً»

یعنی: پس برو بر سر کارت و دیگر هرگز آن کاری را که کردی مکن.

شنیدیم که علی به عثمان فرمود: معاویه بیش از یرفاء غلام عمر از عمر می‌ترسید. آری، حقاً چنین بود. معاویه به حدی از عمر می‌ترسید که به دربان خود در دمشق گفته بود، هرگاه نامه‌ای عمر برای من بدستت برسد که به من بدهی یا قاصدی از عمر برسد که می‌خواهد با من ملاقات کند و وقت غذاخوردنم رسیده باشد، تا وقتی غذایم را نخورده باشم نه نامه عمر را به دستم بده و نه قاصد عمر با من ملاقات کند؛ زیرا امکان دارد عمر ضمن نامه یا به وسیله قاصد احضارم فرموده باشد که به مدینه بروم. اگر قبل از صرف غذا از محتوای نامه آگاه شوم یا از قاصد بشنوم که احضار شده‌ام نمی‌توانم راحت غذا بخورم... باید فوراً حرکت کنم تا هرچه زودتر به مدینه برسم تا مبادا مورد خشم و غضب عمر قرار گیرم.

این بود نمونه‌ای از آثار هیبت و شوکت عمر که با والی حمص چنان کرد و معاویه در مقابلش چنین بود؛ ولی همین معاویه اکنون در زمان عثمان چنین می‌کند. اکنون باز می‌گردیم به مبحث اصلی کتاب تا بگوئیم مذاکره علی با عثمان نه تنها نفعی نداد، بلکه طبق نوشته ابن الأثیر و ابن کثیر، عثمان پس از این مذاکره به مسجد می‌رود و طوری سخنرانی می‌کند که مردم را از خود می‌رنجاند. ما اکنون قسمتی از سخنانش را برای خوانندگان عزیز نقل می‌کنم که می‌گوید:

هر چیزی آفتی دارد. آفت این امت عیب‌جویان بدخواهی هستند که آنچه به زبان اظهار می‌دارند غیر از چیزی است که در دل‌شان پنهان می‌کنند. با زبان چیزی می‌گویند که شما نیکو می‌پندارید و باورش می‌کنید، ولی در دل چیزهائی نهان می‌دارند که اگر شما بدانید منزجر و بیزار خواهید شد؛ رفتار و گفتاری به من نسبت می‌دهید که اصلاً نکرده‌ام و هرگز نگفته‌ام.

زبان‌تان را از بدگوئی نسبت به من کوتاه کنید. از عیب‌جوئی نسبت به حکام و امرایتان دم فرو بندید. من از حیث شمار طرفداران از شما بیشترم و از حیث قدرت قویترم و اگر بگویم برخیزید، به پا خواهند خاست.

این بود پاره‌ای از خطبه عثمان س که چنانکه می‌بینیم جز تکذیب، تهدید و ارعاب چیزی نیست. حال آن که سیاستاً چه خوب بود که در این اوضاع و احوالی که پیش آمده بود از مردم دلجوئی می‌نمود و آن‌ها را به تحسین اوضاع نوید می‌داد و به آینده بهتری مطابق دلخواه آن‌ها امیدوارشان می‌کرد.

اهل مدینه مخصوصاً اصحاب رسول الله که انتظار داشتند عثمان با نشان‌دادن نرمش و با عذرخواهی از اعمال عمالش یا با اثبات این که مردم به آن‌ها تهمت می‌زنند قلوب مردم را به دست آورد و آن‌ها را آرام نماید تا بدین‌سان علاج واقعه را قبل از وقوع کرده باشد؛ مسلماً از شنیدن این خطبه که شاید در قسمتی روی آن با آن‌ها باشد از او میرنجند و او را تنها می‌گذارند و به دست تقدیر می‌سپارند. چنانکه بعداً در این کتاب می‌خوانیم سپردند.

فتنه به راه می‌افتد:

ما زیر این عنوان خلاصه آنچه را که در این باره مورد اتفاق مؤرخین معتمد است از لابلای چند کتاب تاریخ صحیح استخراج می‌کنیم و برای اطلاع خوانندگان گرامی در این کتاب به قلم می‌آوریم. نهایتاً نیز در پیرامون این ماجرای اسفناک و در باره نامه‌ای که در بعضی از تواریخ به عثمان نسبت داده شده می‌گوید: عثمان در این نامه دستور قتل محمد بن ابی بکر یا دیگران را داده نظر خود را بیان می‌کنم.

باری، این مذاکره بی‌نتیجه‌ای که علی با عثمان کرد و این خطبه شدید عثمان که اهل مدینه را از خود رنجاند زمینه‌ خوبی برای دشمنان فتنه‌انگیز در خارج مدینه که در انتظار چنین پیش آمدی روزشماری می‌کردند فراهم ساخت. در ابتدای امر جمعیت‌های سری کوچکی در مصر، بصره و کوفه به وجود آمد که پنهانی باهم مکاتبه و ارتباط پیدا کرده در خفا به فعالیت پرداختند.

در همین حیص و بیص (گیرو دار) یک نفر یهودی خبیث به نام عبدالله بن سباء^{(^[63])} که به ظاهر مسلمان و در باطن همان یهودی ناپاک و بدطینت بود، از وجود چنین جمعیت‌های سری آگاه می‌گردد. چون می‌بیند عرصه خوبی برای آنچه که او طبقاً می‌جوید و می‌خواهد، آماده شده است، خود را در جمع آن‌ها می‌اندازد علناً و بی‌پروا بر ضد عثمان قیام می‌کند. از کوفه به بصره و از بصره به مصر می‌رود و در همه جا علیه عثمان و امراء و عمال عثمان تبلیغ سوء می‌نماید و چون سخنوری دانا و فتنه‌انگیزی ماهر و نیرنگ‌باز زبردستی بود، توانست عوام مردم را زود نسبت به عثمان بدبین کند و آن‌ها را از او برگرداند. بدین سان او عضو مخلص و فعالی برای آشوبگران گردید. از این پس بدگوئی مردمی که از خبث باطن و سوء نیت او و آشوبگران مفسد بی‌خبر بودند نسبت به عثمان و عمال عثمان علنی گردید.

سران گروه‌های مخالف عثمان که در حقیقت مخالف دین اسلام و دشمن مسلمین بودند از مصر، بصره و کوفه که مراکز بروز فتنه بودند، برای قیام و حرکت به سوی مدینه باهم مکاتبه و برای آن که دعوت‌شان در مردم بی‌خبر بهتر نفوذ کند، نامه‌هائی از پیش خود تزویر و جعل می‌کردند و به آن‌ها نشان می‌دادند و می‌گفتند: این نامه‌ها را اصحاب بزرگ رسول الله مخصوصاً علی، طلحه و زبیر مخفیانه از مدینه برای ما فرستاده اند و دستور داده اند تا عملاً علیه عثمان قیام کنیم و برای حرکت به سوی مدینه آماده و مسلح شویم. به ما گفته اند: این کار بهترین جهاد می‌باشد؛ زیرا دین در خطر است. این نامه‌ها جز اسراری است که آن‌ها یعنی علی، طلحه، زبیر و دیگران جز برای ما برای هیچ احدی افشاء نمی‌کنند.

مردمی که به امارت امراء عثمان نظر خوبی نداشتند، تحت تأثیر تبلیغات آن‌ها واقع می‌شدند. خصوصاً آن نامه‌های جعلی که باور کرده بودند حقیقت دارد و قیام آن‌ها به دستور اصحاب رسول الله می‌باشد، بیش از هر چیزی در آن‌ها تأثیر کرد و پنداشتند که با این حال مدینه آن‌ها را مشتاقانه به آغوش می‌کشد و به آسانی به مقصودشان که بر کنارزدن عمال و حکام کنونی عثمان بود، می‌رسند.

در اینجا باید بدانیم که مقصود مردمی که به دعوت و تبلیغ آشوبگران گوش دادند و دنبال آن‌ها افتادند، این بود که عثمان امراء و حکام کنونیش را بر کنار زند و اشخاصی از سابقه‌داران صحابه رسول الله به جای آن‌ها بگمارد؛ ولی مقاصد و نوایای سران فتنه، گرچه به ظاهر همین بود، ولی در باطن و در کمون قلب ناپاک‌شان چیزی دیگر بود. آن‌ها می‌خواستند عثمان را مجبور نمایند تا از خلافت دست بکشد و استعفاء نماید. در صورتی که از این کار امتناع ورزد، او را به قتل برسانند تا در هریک از این دو صورت بتوانند شخص دیگری را که خود آن‌ها بخواهند به خلافت برسانند.

ایده^{(^[64])} آنان این بود که خلیفه دست نشانده آن‌ها از آنان حساب برد و نتیجتاً حکام و امرائی که از طرف این خلیفه به نواحی آن‌ها فرستاده می‌شوند دلخواه آن‌ها و تابع اراده‌شان باشند تا مطابق امیال نادرست آن‌ها کار کنند. نیت و مقصود آن‌ها جز برهم‌زدن امور مسلمین نبود. گرچه همه آن‌ها در این امر باهم متفق و یک رأی بودند، ولی در تعیین خلیفه آینده ایده‌آل^{(^[65])} خود اتحاد نظر نداشتند. زیرا آشوبگران مصری نظرشان به حضرت علی بود، کوفیان به طلحه و بصریان به زبیر نظر داشتند. هر فرقه‌ای اراده و نیتش را از بقیه پنهان می‌داشت. هر کدام برای رسیدن به مقصود خاص خود کار می‌کرد. از اینجا مسلم می‌شود که اینان چقدر مردم آشوبگر و بداندیشی بودند که حتی در این امر هم باهم مخالف بودند وهرکدام برای رسیدن به هدف خود اقدام می‌کرد.

به هرحال در سال 34 هجری در کوفه بر ضد سعید بن العاص امیر کوفه برخاستند و در حضورش در دارالاماره به او فحاشی کردند و به عثمان ناسزا گفتند. سپس جماعتی از جانب خود به مدینه نزد عثمان فرستادند تا او را بازخواست نمایند که چرا اصحاب رسول الله که عمر بن الخطاب آن‌ها را به امارت ایالات و ولایات منصوب کرده بود معزول کرده و اقربای خود را از بنی امیه که با وجود اصحاب بزرگ رسول الله استحقاق این منصب را ندارند به جای آن‌ها منصوب کرده است.

نماینده اهل فتنه در حضور عثمان حرف‌های درشتی خارج از حدود ادب با عثمان زد. تقریباً با لحنی آمرانه از او خواست تا سعید بن العاص امیر بیست و پنج ساله خود را از امارت کوفه برکنار کند. ابوموسی اشعری را که یکی از اصحاب بزرگ رسول الله بود به جای او بگمارد^{(^[66])}.

عثمان خواه ناخواه برای آن که فتنه را خاموش کند درخواست کوفیان را قبول و ابوموسی را به امارت کوفه تعیین فرمود.

گرچه مقصود اصلی کوفیان چنانکه گفتیم غیر از این بود و می‌خواستند شراره آشوب را از کوفه به مدینه برسانند تا به آنچه در دل داشتند برسند؛ ولی چون عثمان بهانه را از دست‌شان گرفت چاره‌ای نبود جز این که حفظ ظاهر کنند، به کوفه باز گردند و مدتی آرام گیرند تا به فکر راه دیگری باشند.

ابوموسی اشعری به کوفه وارد شد و در مسجد برای مردم سخنرانی کرد و آن‌ها را به اطاعت و توحید کلمه و انضباط دعوت کرد. مردم به خطبه امیر دلخواه‌شان گوش فرا دادند و به ظاهر اطاعت کردند.

همچنین سران فساد و فتنه در مصر کینه نهائی خود را آشکار ساختند. در حضور عبدالله بن سعد بن ابی سرح والی مصر که برادر رضاعی (شیری) عثمان بود او را با لحن شدیدی مذمت کردند و به عثمان بد گفتند. حرف‌شان همان حرفی بود که کوفیان فاسد داشتند. مخصوصاً این که چرا عثمان عمرو بن العاص را که از اصحاب رسول الله و مورد محبت رسول الله بود و چه پیروزی‌های مهمی در اردن، فلسطین و مصر به دست آورده بود از امارت مصر عزل و عبدالله بن سعد را که لیاقت و شهامت عمر بن العاص را ندارد به جای او منصوب کرده است.

کارشان وقتی بالا گرفت که دو نفر از اولاد صحابه بزرگ رسول الله یعنی محمد فرزند ابی بکر و فرزند خلیفه اول و محمد بن حذیفه بن عتبه که در جنگ ذات الصواری شرکت کرده بودند و پس از پیروزی در این جنگ در مصر بودند، بدون آن که از سوء نیت نهائی آشوبگران مطلع باشند به آن‌ها پیوستند؛ با آن‌ها هم صدا شدند و از کارهای عثمان مخصوصاً از امارت‌دادنِ برادرش عبدالله بن سعد در مصر انتقاد و مردم را برای قیام علیه عثمان و حرکت به سوی مدینه تحریک می‌کردند^{(^[67])}.

در ماه رجب سال 35 هجری گروهی از آن‌ها همه سواره و کاملاً مسلح به ریاست یکی از سران فتنه به همراهی محمد بن ابی بکر^{(^[68])} به ظاهر برای انجام عمره در مکه ولی در باطن برای ایجاد آشوب و بلوا به سوی مدینه حرکت کردند و در جائی به نام جحفه^{(^[69])} نزدیک مدینه خیمه زدند.

عثمان از علی بن ابی طالب که کسی در مدینه بزرگتر از او نبود می‌خواهد تا نزد آن‌ها بشتابد و نگذارد وارد شهر مدینه شوند و هر طور شده آن‌ها را به مصر برگرداند. علی به عثمان می‌گوید: آن‌ها را با چه شرطی برگردانم؟ عثمان می‌گوید: با قبول هر شرطی که صلاح بدانی^{(^[70])}.

علی در جحفه با آن‌ها ملاقات کرد و آن‌ها را قانع و راضی کرد تا از همانجا به مصر باز گردند. به آن‌ها وعده داد که در باره مطالبات‌شان شخصاً با عثمان مذاکره و رضایت خواطرشان را فراهم فرماید.

علی پس از دفع شر اشرار به مدینه بازگشت. خبر این امر مسرت‌بخش را به عثمان داد و فرمود: شهرهای اسلامی آبستن فتنه اند و بسا که زود بزایند. برای این که فتنه سر درنیاورد، چه بهتر که در مسجد در مجمع عام مسلمین به منبر بروی و از رفتار امراء و عمال خویش که مردم می‌گویند برخلاف میل و خواستة آن‌ها از آنان سر زده است عذر آوری و به مردم وعده بدهی که در آینده مانند سال‌های اول خلافتت سیرت شیخین را در پیش می‌گیری و به راه آن‌ها می‌روی تا مسلمین بر آنچه می‌گوئی و بر آنچه وعده می‌دهی گواه باشند.

عثمان پیشنهاد خیرخواهانه علی را پذیرفت. مطالبی را که گفته بود در خطبه جمعه در ملاء عام مسلمین بازگو کرد و افزود: دروازه منزلم را از این پس برای عموم مردم باز خواهم گذاشت، تا برای هر امری و برای هر حاجتی که داشته باشند بتوانند بی‌حاجب و بلا مانع به آسانی با من ملاقات و مذاکره کنند. در خاتمه دست به سوی آسمان بلند کرد و گفت: خدایا! از تو مغفرت می‌طلبم و به سوی تو باز می‌گردم. در همین حال به گریه می‌افتد؛ اشک از چشمانش بر محاسنش جاری می‌گردد. مردم نیز از گریه او به گریه می‌افتند^{(^[71])}. در این هنگام سعید بن زید به پا می‌خیزد و می‌گوید: یا امیرالمؤمنین! خدا را، خدا را، به آنچه گفتی عمل کن و تماماً به جای آر^{(^[72])}.

اهل مدینه از اظهارات عثمان خوشنود و مسرور شدند. وعده‌ای که در خطبه داد آن‌ها را به آینده‌ای خوب امیدوار کرد. طبعاً دلشاد و تحسین‌کنان از مسجد خارج می‌گردند.

ولی آیا عثمان می‌توانست به آنچه در خطبه گفته بود عمل کند و به وعده‌هایش که به مردم داده بود وفا کند؟ چنانکه می‌بینیم خیر. زیرا کارگردان اصلی اموری که مردم از او گله داشتند مروان بن الحکم بود و او طبعاً نمی‌گذارد کارهایش به هدر برود و آنچه بافته بود پنبه شود.

بلی، مروان بن الحکم مستشار عثمان که در مسجد حاضر بود و شنید که عثمان در خطبه خود در انظارِ جمهور مردم مدینه اینچنین اظهاراتی نسبت به گذشته کرد و آنچنان وعده‌ها برای آینده داد، نسبت به مقام خود و نسبت به امارت و مناصب اقوامش احساس خطر کرد. مسلماً او در مقابل صدای این زنگ خطر آرام نخواهد نشست.

همین که عثمان از مسجد به خانه می‌رود، مروان پشت سرش راه می‌افتد و آشفته خاطر به خانه عثمان وارد^{(^[73])} و رو به عثمان می‌کند و می‌گوید: یا امیرالمؤمنین! حرف بزنم یا سکوت کنم؟ قبل از این که عثمان جواب بدهد، نائله همسر عثمان از پس پرده خطاب به مروان می‌کند، و می‌گوید: سکوت کن، حرف نزن. سپس رو به عثمان می‌کند و می‌گوید: به خدا، این‌ها تو را به کشتن می‌دهند.

مروان به نائله می‌گوید: تو را با این کارها چه کار؟ و باز از عثمان اجازه می‌خواهد تا حرف بزند. پس از کسب اجازه می‌گوید: پدر و مادرم به فدایت! به خدا من دوست داشتم آنچه در مسجد گفتی وقتی می‌گفتی که در اوج قدرت بودی و کسی نمی‌توانست بر تو دست یابد. در این صورت من اولین کسی بودم که از گفته‌ات خشنود می‌شدم و اولین کسی بودم که تو را در آنچه گفتی کمک می‌کردم.

ولی در وقتی به اظهار این مطلب پرداختی که کار از قاعده گذشته و مردم نسبت به تو بدبین شده اند و اظهاراتت را ناشی از عجز و بیچارگی می‌دانند. به خدا بقاء در گناهی که از آن استغفار شود بهتر از توبه‌ای است که ناشی از خوف و ترس از مردم باشد. چه خوب که از کارت توبه می‌کردی ولی به گناه ما در مجمع مردم اقرار نمی‌کردی^{(^[74])}.

در همین هنگام مردمی که در مسجد حاضر و خطبه مسرت بخش عثمان را شنیده بودند بر در خانه عثمان جمع شده بودند و اظهار خوشحالی و اقدام عثمان را تحسین می‌کردند. مروان که سرور و اجتماع آن‌ها را برای خود ناخوش آیند می‌دید نزد آن‌ها می‌شتابد و می‌گوید: چرا اینجا جمع شده اید؟ چه می‌خواهید؟ گویا برای چپاول آمده اید؟ روهایتان زشت باد! شما می‌خواهید ملک و مملکت را از دست ما بگیرید. بروید به منازل‌تان. ما آنچه را در دست گرفته ایم هرگز از دست نخواهیم داد^{(^[75])}.

این مردم که پس از استماع خطبه عثمان خوشحال و به حسن امور آینده امیدوار شده بودند و هرگز انتظار چنین حرف و حرکاتی را از کسی نداشتند، با خاطری شکسته و قلوبی رنجیده نزد علی شتافتند و آنچه را که از مروان شنیده و دیده بودند بازگو کردند.

علی از این ماجرای غیر منتظر غمگین می‌شود. فوراً نزد عثمان می‌آید و می‌گوید: آیا تو از مروان رو نمی‌گردانی و مروان دست از تو برنمی‌دارد؟ به خدا قسم، مروان کسی نیست که از حیث شخصیت یا دینش اهل رأی و نظر باشد تا حرفش را بپذیری. به خدا قسم! او تو را به پرتگاه خطر می‌برد؛ ولی تو را از آنجا برنمی‌گرداند. من پس از این هرگز در کارت دخالت نخواهم کرد؛ چه دیگران بر تو تسلط و نفوذ دارند.

همین که علی از خانه عثمان خارج می‌شود، نائله همسر عثمان می‌گوید: «می‌دانی که هر طور مروان بخواهد تن در می‌دهی. مروان نه قدری نزد مردم دارد و نه هیبتی. چون او به تو نزدیک شده است مردم از تو دور شده اند. سیرت و روش دو دوست سابقت ابوبکر و عمر را بگیر و به علی نزدیک شو؛ چه او شخصیتی دارد که کسی از امرش تمرد نمی‌کند». ولی دیر شده بود. چنانکه تواریخ می‌گویند، علی به قاصدی که عثمان نزدش فرستاد جواب داد: من گفته‌ام در کارش دخالت نمی‌کنم و هرگز نخواهم آمد.

گویا مروان از سخنی که نائله در باره او به عثمان گفته بود اطلاع می‌یابد. نزد عثمان می‌آید تا آنچه را که نائله گفته بود بی‌اثر کند؛ ولی به محض این که مروان زبان باز می‌کند و می‌گوید: نائله، عثمان سخنش را قطع می‌کند و می‌گوید: حتی یک کلمه در باره نائله با من حرف نزن، گرنه بد میشنوی. به خدا قسم، او برای من از تو دلسوزتر و خیلی خیرخواه‌تر است.

من شک ندارم که گفتار علی و نائله که در باره مروان اظهار داشتند در عثمان خوب اثر کرده و مروان را از چشم عثمان انداخته بود. دیگر او اعتباری نزد عثمان نداشت؛ ولی فرصت اندیشه فوت شده بود و تألیف قلوب مردم رنجیده و اطفاء فتنه بدخواهان محال شده بود.

فتنه به مدینه می‌رسد:

چون مدتی گذشت و عثمان به وعده‌های خود که در مسجد به مردم داده بود وفا نکرد؛ آشوبگران فتنه‌انگیز که از دور مراقبِ اخبار مدینه بودند، مطلع می‌شوند که عثمان نمی‌خواهد به وعده‌هایش عمل کند و مروان حرف‌های خصمانه شدیدی با اهل مدینه زده و آن‌ها را از درِ خانه عثمان رانده است، یقین حاصل می‌کنند که اهل مدینه مخصوصاً علی که واسطه عثمان و آن‌ها بوده با این کاری که مروان با مردم کرده است از عثمان رنجیده اند. پس اگر در این هنگام مساعد به مدینه حمله کنند احتمال دارد کسی مانع آن‌ها نشود. زیرا مردمِ مدینه می‌دانند که آن‌ها کاری جز با عثمان ندارند، و عثمان از جانبِ توده مردم حمایت نمی‌شود.

ولی چگونه می‌توانند به سوی مدینه حرکت کنند؟ والی و امرای پادگان‌های شهرهای مراکز فتنه ناظر اعمال آن‌ها مراقب خود آن‌ها هستند. بی‌شک جلو آن‌ها را خواهند گرفت!

گویا آن‌ها غافل از این امر نبودند. لذا قبلاً پیش‌بینی این کار را کردند. در بین مردم اشاعه دادند که می‌خواهند برای اداء مراسم حج به مکه بروند. معلوم است که در این صورت کسی نمی‌توانست مانع حرکت‌شان بشود، زیرا اگر کسی مانع می‌شد، فریاد برمی‌آوردند و می‌گفتند: حکام و امرای عثمان مانع حج مسلمین می‌شوند و این خود حربه برنده‌ای بود که به دست آن‌ها می‌افتاد تا علیه عثمان به کار برند.

باری، در یکی از روزهای ماه شوال سال 35 هجری که فتنه‌انگیزان میعاد حرکت خود را تعیین کرده بودند بدین شرح ظاهراً به سوی مکه و باطناً به سوی مدینه حرکت کردند.

از مصر پانصد نفر و به روایتی هزار نفر سواره که عبدالله بن سبأ یهودی خبیث و مفسد نیز با آن‌ها بود، در چهار گروه به رهبری چهار نفر به اسامی عبدالرحمن بن عدیس بلوی، کنانه بن بشر لیثی، سودان بن حمران سکونی و قنبره السکونی آتش افروزان فتنه به رهبری غافقی بن حرب عکی فاسد و مفسد.

از بصره نیز چهار پرچم به همان تعداد به رهبری چهار نفر از سران اشرار به اسامی حکیم بن جبله عبدی^{(^[76])}، بشر بن شریح قیسی، ذریح بن عباد عبدی و حرقوص بن زهیر سعید که حرقرص بر آن‌ها ریاست داشت.

اهل کوفه نیز به همان تعداد در چهار دسته به رهبری زید بن صوحان، زیاد بن نصر حارثی و عبدالله بن اصم به ریاست عمرو بن اصم تماماً سواره و کاملاً مسلح، طبق نقشه قبلی از شهرهای خود خارج و رهسپار مدینه شدند. در خارج شهر مدینه بعضی در محلی به نام ذی خشب و گروهی در جائی به نام اعوص و فرقه‌ای در ذی المره اردو زدند، تا در بارة چگونگی اقدامات آینده خود بیندیشند.

در اینجا مؤرخین وقایع کوچکی خارج از حدود و عملیات نظامی که قبل از ورود آن‌ها به شهر مدینه بین آن‌ها و مردمِ مدینه به میان آمد راه ذکر می‌کنند؛ ولی چون به نظر من مهم نبوده و در سیر حوادث مهم آینده اثری نداشته است لازم ندیدم آن‌ها را نقل کنم.

به هرحال چندی نگذشت که دسته‌های فساد وارد عمل شدند. مردمِ مدینه را غافل‌گیر کردند و ناگهان با صدای بلند الله اکبر از چند سود در شهر مدینه ریختند و ندا در دادند و گفتند: هرکس دست از ما نگهدارد، در امان است.

اهل مدینه به عللی که بعداً ذکر می‌شود و برای آن که شهر مقدس مدینه میدان جنگ و خونریزی قرار نگیرد، دست از دفاع نگهداشتند، به این امید که منازعه آشوبگران با عثمان به نحوی از انحاء با مذاکره خاتمه یابد. آشوبگران نیز که کاملاً بر اوضاع شهر مدینه تسلط یافتند به گفته خود عمل کردند و کاری با مردم نداشتند.

به طوری که از جریان امور استنباطی می‌شود آشوبگران در کارشان جانب احتیاط را نگه می‌داشتند تا کار به جای دوری نکشد. لذا عثمان را نیز آزاد گذارد. نه او را از خروج از منزل و اجتماع با مردم منع می‌کردند و نه مردم را از ملاقات با عثمان. در مسجد هم همراه مردم پشت سر عثمان نماز جماعت می‌خواندند، و فقط او را تحت نظر گرفته بودند و همان حرف‌ها و اعتراضاتی را که قبلاً داشتند اکنون اینجا نیز تکرار کردند. اصرار داشتند که عثمان یا عمالش را عزل نماید و اشخاصی دیگر به جای آن‌ها بفرستند یا از خلافت کنار برود.

عثمان رض جواب می‌داد: اگر من به دستور شما عمالم را عزل کنم و کسانی را به دلخواه شما به جای آن‌ها بفرستم، در این صورت شما صاحب امر و شما همه‌کاره می‌باشید و من بی‌اختیار خواهم بود. من هرگز چنین کاری نخواهم کرد. قطعاً لباس خلافتی را که خدا به من پوشانده است از تن بیرون نخواهم آورد.

عثمان در اولین جمعه پس از ورود مفسدین به مدینه در خطبه جمعه روی منبر، خطاب به اهل فساد می‌کند و می‌گوید: از عذاب خدا بترسید و از عقاب خدا بپرهیزید. اهل مدینه خوب می‌دانند که شما طبق فرموده محمد رسول خدا ملعونید و از رحمت خدا محرومید. خطاهای گذشته خود را با کارهای نیک و پنسدیده محو کنید. محمد بن مَسلَمَه یکی از اصحاب رسول الله از جای برمی‌خیزد و در تأیید قول عثمان می‌گوید: من بر صدق قول عثمان گواهی می‌دهم. حکیم بن جبله یکی از سران اهل فساد او را در جایش می‌نشاند. آنگاه زید بن ثابت یکی از صحابه رسول الله از جایش برمی‌خیزد و می‌خواهد به نفع عثمان حرف بزند، اما محمد بن ابی قتیره یکی دیگر از سران فتنه مانع می‌شود و او را سرِ جایش می‌نشاند. اینجا است که آشوبگران همه از جایشان برمی‌خیزند، مردم را سنگ‌باران و از مسجد بیرون می‌کنند. عثمان را که روی منبر بود هدف پرتاب سنگ قرار می‌دهند و او را مجروح می‌نمایند. از همین جا کار آشوبگران بداندیش در مدینه از قول می‌گذرد و به عمل می‌رسد.

عثمان پس از این حادثه بازهم به کارهای مردم می‌پردازد و به بدگوئی و تهدید اهل فتنه بی‌اعتنائی می‌کند و آن‌ها به حساب نمی‌آورد.

چون این مدت (یک ماه) گذشت و آشوبگران از این که عثمان به مطالب آن‌ها توجه کند مأیوس شدند، به شدت عمل متوسل شدند؛ خانه عثمان را در محاصره گرفتند و او را در خانه زندانی کردند و نگذاشتند از خانه خارج شود و به مسجد برود، ولی مانع نمی‌شدند کسی به خانه داخل یا از خانه خارج شود یا آب و طعام به خانه برسد.

از ابتدای محاصره هجده روز بدین نحو گذشته بود که مفسدین شنیدند از پادگان‌های شهرستان‌ها چند گروه برای کمک به عثمان و بیرون‌راندن آن‌ها مهیای حرکت شده اند. لذا فوراً خانه عثمان را به حدی به محاصره کشیدند که آن را از دنیای خارج به کلی قطع کردند و نگذاشتن هیچ احدی با عثمان ملاقات نماید، یا کسی از خارج چیزی حتی آب آشامیدنی به خانه داخل نماید. چون آب در خانه کم می‌شود و اهل خانه در معرض خطر تشنگی می‌افتند، عثمان به علی بن ابی طالب، طلحه، زبیر و امهات المؤمنین (همسران حضرت رسول) پنهانی پیغام می‌دهد و می‌گوید: اشرار همه چیز را از ما قطع کرده اند، حتی آب آشامیدنی را ما در مضیقه‌ایم. آب به ما برسانید.

قبل از همه آن‌ها علی در آخر شب با یک مشک آب به خانه عثمان می‌آید و به مفدسین ستمگر خطاب می‌کند و می‌فرماید:

ای مردم! این کاری که شما می‌کنید، نه شباهت به عمل مؤمنین دارد و نه به کار کافرین شبیه است، شما از آن‌ها طعام و آب را منع کرده اید، حال آن که رومی‌ها و مجوسی‌ها به اسیران‌شان آب و خوراک می‌دهند، روا نیست که شما از آن‌ها بدتر باشید و آب و طعام را از آن‌ها منع کنید.

آشوبگران جواب می‌دهند: نه، به خدا نمی‌گذاریم چیزی به او برسد. چون مانع شدند که علی آب به داخل خانه برساند، عمامه‌اش را از سر برمی‌دارد و به داخل خانه می‌اندازد تا به عثمان بفهماند که او آب آورده ولی موفق نشده به داخل خانه برساند.

همچنین ام حبیبه همسر رسول الله خواست آب به خانه برساند، اما آشوبگران نگذاشتند. چیزی نمانده بود که خودش مجروح شود. پس از این ماجرا چون اهل خانه عمرو بن حزم که خانه آن‌ها متصل به خانه عثمان بود از این امر مطلع می‌شوند، در تاریکی شب از پشت بام خانه خود آب به خانه عثمان می‌رسانند. مشکل بی‌آبی ساکنین خانه تا اندازه‌ای برطرف می‌شود.

در همین حال آشوبگران می‌شنوند که حجاج می‌خواهند پس از انجام مراسم حج برای کمک به عثمان به مدینه آیند. قبلاً هم شنیده بودند که از پادگان‌های شهرستان‌ها چندین گروه برای نجات عثمان مهیای حرکت به سوی مدینه شده اند. از این رو برای آن‌ها مسلم می‌شود که اگر حجاج و گروه‌های پادگان‌ها به مدینه برسند آن‌ها (آشوبگران) نه تنها به مقصود خود نمی‌رسند، بلکه خود آن‌ها در معرض خطر نابودی قرار خواهند گرفت. زیرا عده آن‌ها خیلی کمتر از جمع حجاج بود و عده زیادی هم از پادگان‌ها می‌رسیدند. لذا تصمیم گرفتند هرچه زودتر و سریعاً وارد خانه شوند و عثمان را مجبور به استعفاء نمایند یا به حیاتش خاتمه دهند، تا حجاج و گروه‌های پادگان‌ها در مقابل عمل انجام یافته قرار گرفته عثمان وجود نداشته باشد تا برای نجاتش به مدینه آیند. برای این کار یک گروه سیزده نفری از پیشتازان آشوبگران که محمد بن ابی بکر نیز با آن‌ها بود معین شدند تا به خانه عثمان داخل شوند و کار خود را با او یکسره نمایند.

چون بعضی از فرزندان صحابه بزرگ رسول الله از قبیل حسن و حسین فرزندان علی بن ابی طالب، عبدالله بن عمر، عبدالله بن زبیر، محمد بن طلحه و چندی دیگر برای محافظت عثمان بر در خانه ایستاده بودند و نگهبانی می‌کردند، آشوبگران صلاح ندیدند با آن‌ها زد و خورد نمایند. لذا دور از انظار آن‌ها از پشت بام خانه عمرو بن حزم عبور می‌کنند و به خانه عثمان داخل می‌شوند و به او که قرآن در پیش داشت و تلاوت می‌کرد خطاب می‌کنند و می‌گویند: اگر خود را از خلافت عزل کنی، دست از تو برمی‌داریم.

چون عثمان موافقت نمی‌کند و باز مانند گذشته می‌گوید: من هرگز پیراهنی را که خدا به من پوشانده است از تن در نخواهم آورد، یکی از آن‌ها به نام غافقی بن حرب سرکردة مؤثر اشرار با عمودی که در دست داشت ضربتی بر پیشانی عثمان وارد می‌کند و سرش را می‌شکافد. عثمان بی‌هوش می‌شود و به زمین می‌افتد. یکی دیگر از سران اشرار به نام سواد بن حمران با شمشیر سینه‌اش را می‌شکافد و او را به قتل می‌رساند. چون نائله همسر عثمان می‌خواست از شوهرش شمشیر را دور نماید شمشیر به دستش اصابت می‌کند و چند انگشت را از یک دستش قطع می‌نماید.

اشرار بازهم تا آنجا آتش عداوت در قلوب‌شان زبانه می‌کشید و بغض و کینه در صدورشان به حدی می‌جوشید که با قتل عثمان فرو ننشست. خواستند سر از تن بی‌روحش جدا سازند، ولی چون زنان خانه ناله و صیحه سر دادند، یکی از این گروه به نام عبدالله بن عدیس می‌گوید: رهایش کنید.

همین که خبر قتل عثمان به خارج خانه می‌رسد آشوبگران فرصت را غنیمت می‌شمارند و به داخل خانه می‌ریزند. هرچه در خانه بوده تا آنجا غارت می‌کنند که حتی از چادر روی‌سر نائله همسر عثمان نمی‌گذرند. نامردی از آن‌ها به نام کلثوم تجیبی لعنة الله علیه آن را از روی سرش می‌رباید. این لعین به دست یکی از غلامان عثمان به قتل می‌رسد.

این مفسدین پس از چپاول خانه عثمان به سوی عمارت بیت المال می‌شتابند و آنچه را در آنجا بود و خیلی هم زیاد بود، به یغما می‌برند. حال آن که بیت المال ملک امت اسلام بود نه ملک عثمان؛ فرضاً اگر مال عثمان بود، بازهم به حکم دین اسلام مصون از تعرض بود.

ولی آن‌ها اشرار و مفسدینی بودند که ایده باطل خود را زیر پرده حق می‌پوشاندند. این عمل فساد و اعمال دیگرشان که در تاریخ علی بن ابی طالب آن‌ها را ذکر خواهیم کرد، پرده از روی فساد کار و خبث باطن‌شان برمی‌دارد. چنین است صفت ممیزه اهل باطل و فساد که کردارشان در یک خط واضح مخالف با گفتارشان می‌باشد. حقاً عثمان آن‌ها را خوب شناخته بود که در مسجد بر روی منبر در باره آن‌ها گفت:

آنچه آن‌ها با زبان‌شان اظهار می‌دارند غیر از چیزی است که در دل‌شان پنهان می‌کنند. آن‌ها با زبان چیزی می‌گویند که شما نیکش می‌دانید و باورش می‌کنید ولی در دل چیزهای نهان می‌دارند که اگر شما بدانید، منزجر و بیزار خواهید شد.

راستی که اگر کسی در آن روز آنچه را که عثمان در خطبه گفت باور نمی‌کرد، اینک گذشت زمان و آن هم خیلی زود ثابت کرد که عثمان آنچه را در اعماق قلوب خبیث این مفسدین فتنه‌جو نهان بود، عیان می‌دید و صریحاً می‌گفت و آنچه می‌گفت، راست می‌گفت.

به هرجهت حضرت عثمان بن عفان خلیفه مسلمین رض پس از یازده سال و یازده ماه و دوارزده روز خلافتش در سن هشتاد و دو سالگی در روز جمعه هجدهم ذی الحجه سال سی و پنجم هجری پس از این که چهل روز آخر عمرش را در خانه زندانی و در محاصره اشرار بود، به دست آن‌ها به شهادت رسید. مسلمین دیگر پس از این به گواهی تاریخ روی خوشی و خوشبختی ندیدند. امنیت و آرامش از بین آن‌ها رخت بربست. جنگ‌های جمل و صفین و کشتارهای دیگر با دست خود مسلمین و در بین خود آن‌ها به میان آمد و خود مسلمین قربانی حوادث ناگواری شدند که از همین فتنه و فساد آشوبگران شرور سرچشمه می‌گیرد.

تعجب در این است که خود عثمان رض چنانکه در تاریخ الکامل؛ ج 3، ص 86 ذکر شده است، پیش آمد این کشتارها را پیشگوئی و به اشرار که او را تهدید به قتل کردند گوشزد می‌کند و می‌فرماید:

«فإنکم إذا قتلتمونی وضعتم السیف على رقابکم ثم لم یرفع الله عنکم الاختلاف»

یعنی: پس اگر شما مرا بکشید، شمشیر بر گردن خودتان می‌نهید. خدا پس از این هرگز اختلاف را از میان شما برنمی‌دارد.

در البدایة والنهایة، ج 7، صـ 180 اثر ابن کثیر نیز آمده که عثمان بار دیگر به اشرار گفت:

«لإن قتلتمونی لا تتحابوا بعدی ولا تصلوا جمیعاً»

یعنی: به خدا قسم اگر مرا بکشید، پس از آن هرگز به یکدیگر محبت و دوستی نخواهید کرد، و گرچه هم نماز می‌خوانید و برای نماز جماعت در کنار هم می‌ایستید، قلوب‌تان باهم جمع نیست و اتحاد نخواهید داشت.

هرکس که از تاریخ و از کشمکش‌های سیاسی و جنگ‌ها و خونریزی‌های داخلی مسلمین پس از شهادت عثمان اطلاع دارد به صحت آنچه عثمان پیشگوئی کرده است، اذعان خواهد کرد؛ چه این امور از مسلمات بدیهی تاریخ می‌باشد.

ما در پیرامون کار آشوبگران و در باره شهادت عثمان رویه اختصار را در پیش گرفتیم و به ذکر خلاصه اموری که مورد اتفاق تواریخ بود و اطلاع از آن برای خوانندگان گرامی مفید می‌باشد اکتفاء کردیم و از ذکر نامه‌ای که مؤرخین در قضیه عثمان به قلم آورده اند، تعمداً اعراض کردیم. زیرا به نظر ما چنانکه بحث خواهیم کرد، اصل روایات این نامه صحت ندارد و بنابراین خیالی است واقعیت ندارد. اینک این شما و این روایات‌نامه.

ابن الأثیر در الکامل ج 3، صـ 80، و ابن کثیر در البدایة والنهایة ج 7، صـ 174 می‌نویسند: علی نزد مصری‌ها می‌آید و می‌پرسد شما پس از این که از اینجا به سوی مصر حرکت نمودید و چندین مرحله طی طریق کردید، چرا باز به سوی ما بازگشتید؟ جواب می‌دهند: در راه نامه‌ای از دست قاصدی به دست آوردیم که عثمان در آن نامه دستور قتل ما را داده است.

چون زبیر از اهل کوفه و طلحه از اهل بصره می‌پرسند: شما چرا از راه برگشته اید؟ آن‌ها نیز همین جواب را می‌دهند. یعنی می‌گویند: چون نامه‌ای در راه به دست مصری‌هاافتاده که دستور قتل آن‌ها را دارد، ما نیز برگشتیم تا برادران خود را یاری کنیم.

علی که از کارشان بدگمان و از جواب‌شان تعجب کرده بود، خطاب به اهل بصره و کوفه می‌کند و می‌فرماید: شما با آن که راهتان از مصری‌ها جداست و در راه‌تان چندین مرحله از آن‌ها فاصله گرفته بودید و از آن‌ها دور شده بودید، چگونه اطلاع یافتید که چنین نامه‌ای به دست آن‌ها افتاده تا از راهتان برگردید و باهم به اینجا بازآئید؟^{(^[77])} به خدا قسم، این امر نقشه و توطئه‌ای است که در دل شب باهم کشیده اید و تصمیم گرفته اید. چون آن‌ها در قبال اعتراض حضرت علی که کذب قول‌شان را کشف کرد بی‌پاسخ شدند. بهت‌زده شدند، برآشفتند و گفتند: شما کار ما را به هر حسابی که می‌خواهید بگذارید، ما نیازی به این شخص (عثمان) نداریم. باید دست از خلافت بردارد، والا ما دستش را قطع خواهیم کرد.

و البدایة والنهایة ج7، صـ 174 و 175 و در الکامل ج 3، صـ 75 با کمی اختلاف عبارت روایت دیگری آمده است: چون مصری‌ها در راه خود با شتر سواری برخورد می‌کنند که نسبت به او بدگمان می‌شوند او را بازرسی می‌کنند و از او نامه‌ای به دست می‌آورند که در آن به عبدالله بن سعد والی مصر دستور داده شده بود تا بعضی از مصریان را بکشد، گروهی را به دار آویزد و دست و پای جمعی دیگر را قطع کند. نامه مهر عثمان را داشت و شتر سوار، غلام عثمان بود و شتر هم شتر عثمان. آن‌ها این نامه را به مردم مدینه نشان می‌دهند و جریان این امر را با علی بن ابی طالب و محمد بن مسلمه در میان می‌گذارند. این دو نفر همراه مصریان نزد عثمان می‌روند و مذاکره می‌کنند. عثمان قسم یاد می‌کند و منکر صدور نامه از طرف خود می‌شود. حضرت علی و محمد بن مسلمه و مصریان او را تصدیق می‌کنند.

باز هردو تاریخ فوق در جای دیگر از آن صفحه‌ها روایتی آورده اند که عثمان به درخواست مصری‌ها عبدالله بن سعد را از امارت مصر برکنار و طبق دلخواه آن‌ها محمد بن ابی بکر را به جای او منصوب کرد. مصری‌ها با محمد بن ابی بکر از مدینه به سوی مصر حرکت کردند و در راه نامه‌ای از مردی به دست آوردند که دستور قتل محمد بن ابی بکر و اشخاصی از مصری‌ها را در بر داشت. به همین سبب از راه برگشتند.

باز الکامل ج3، ص 85 روایتی آورده که می‌گوید: در نامه دستور داده شده بود تا عبدالرحمن بن عدیس، عمرو بن الحمق و عروة السباع (سران اشرار) را شلاق بزنند، سروریش‌شان را بتراشند و سپس آن‌ها را به زندان بیفکنند.

طوری که ملاحظه می‌شود از روایت اولی معلوم می‌شود که مصری‌ها ادعا کردند در راه خود نامه‌ای به دست آورده اند، ولی نمی‌گوید نامه را به حضرت علی که طرف مذاکره با آن‌ها بود یا به کسی دیگر نشان دادند. از این که نامه مهر عثمان را داشته و از دست غلام عثمان گرفته اند و شتر حامل غلامش شتر عثمان بوده حرفی نزده اند. همین امر مبهم و برگشتن هرسه فرقه مصری‌ها و کوفی‌ها و بصری‌ها از راه به مدینه با آن که راه مصری‌ها به غرب می‌رفت و راه بصری‌ها و کوفی‌ها به سوی شرق بود و رسیدن هرسه فرقه باهم به مدینه باعث شک و بدبینی شدید علی شد و فهمید که نامه مورد ادعای آن‌ها وجود خارجی نداشته و صحنه‌سازی و بهانه‌ای برای برگشت‌شان به مدینه است. و این مطلب را علناً به آن‌ها گفت و چون دسیسه آن‌ها کشف شد و بی‌پاسخ شدند گفتند: شما کار ما را به هر حسابی که می‌خواهید بگذارید، ما عثمان را نمی‌خواهیم. باید از خلافت کنار برود والا کنارش می‌گذاریم.

ولی روایت دومی می‌گوید: مصری‌ها نامه را به مردم مدینه نشان دادند و علی نه تنها نسبت به آن‌ها ظنین و بدگمان نشد و آن‌ها را متهم به دسیسه و توطئه شبانه نکرد، بلکه تا آنجا به اظهارات‌شان اهمیت داد و نسبت به نامه به حدی توجه کرد که همراه مصری‌ها نزد عثمان رفت و نامه را در دست گرفت و به عثمان نشان داد و در باره آن با او مذاکره کرد.

اینک به طور واضح می‌بینیم که مضمون روایت اولی با دومی مغایرت کلی و مباینت زیادی دارد. زیرا اولی می‌گوید: حضرت علی این نامه را بی‌حقیقت و مصریان را دروغگو دانست؛ ولی روایت دومی برعکس اولی است. چون می‌گوید: حضرت علی به اظهارات مصریان عنایت کرد و نامه را که وجود داشت از دست آن‌ها گرفت و همراه آن‌ها نزد عثمان رفت و تا آنجا به تحقیق پرداخت که پی برد حضرت عثمان از نامه بی‌اطلاع و بی‌گناه است. در این دو روایت نامی از محمد بن ابی بکر و دیگران دیده نمی‌شود ولی روایت سومی می‌گوید: در نامه دستور قتل محمد بن ابی بکر داده شده بود. روایت چهارمی ذکری از قتل کسی ندارد. فقط به شلاق‌زدن و تراشیدن سر و ریش و به زندان‌انداختن چند نفر از سران آشوبگر اکتفاء شده است.

مسلم است که نامه خیالی که این روایات پیرامونِ آن دور می‌زنند فقط یکی بوده است، ولی خواندیم که این روایت در مضمون نامه و در اظهارات مصری‌ها به حدی با یکدیگر اختلاف و تفاوت دارند که نمی‌توانیم تعلیل و آن‌ها را به یکدیگر نزدیک نماییم و همه را تقریباً یکی بدانیم، یا یکی از آن‌ها را بر بقیه ترجیح دهیم و فقط آن را صحیح بدانیم و آن را بپذیریم و بقیه را رد نمائیم. لذا از تمام آن‌ها سلب اعتبار می‌کنیم و هیچکدام را صحیح نمی‌دانیم.

گذشته از این در آن هنگام که این روایات می‌گویند در آن نامه به عبدالله بن سعد والی مصر دستور داده شده بود تا با محمد بن ابی بکر و سران مصری‌ها چنین و چنان کند، عبدالله به اتفاق تواریخ معتبر، والی مصر نبود و در مصر وجود نداشت. بنابراین، می‌پرسیم چگونه می‌شود که خود عثمان یا مروان از طرف عثمان چنین دستوری به کسی بدهند که در مصر نبوده تا دستور را انجام دهد؟ یا چگونه امکان دارد خود مصری‌ها نامه را از طرف عثمان جعل و تزویر نمایند و به مردم نشان دهند؛ حال آن که خود عثمان و اهل مدینه مطلع بودند که عبدالله بن سعد در مصر نیست. چه در این صورت برای مردم فاش می‌شد که اظهارات‌شان افتراء و تهمت‌شان نزد همه کس کشف و در ملاء عام رسوا می‌شدند.

باری ابن الأثیر در الکامل، ج 3، صـ 81 و نیز مؤرخین دیگر می‌گویند: پس از این که گروه آشوبگر از مصر به طرف مدینه حرکت کردند عبدالله بن سعد والی مصر عازم مدینه شد تا جریان واقعه را با عثمان در میان بگذارد، تا بدین طریق راه حلی پیدا کنند و چون در راه خود به شهر ایله^{(^[78])} می‌رسد، خبر می‌یابد که آشوبگران خانه عثمان را در مدینه محاصره کرده اند و مدینه در وضع خیلی بدی افتاده است. محمد بن حذیفه نیز پس از حرکت او بر مصر تسلط می‌یابد و آن را در اختیار می‌گیرد. لذا عبدالله بن سعد از آنجا (ایله) به سوی مصر باز می‌گردد، ولی محمد بن حذیفه جلوی او را می‌گیرد و نمی‌گذارد قدم به خاک مصر گذارد. لذا از آنجا رهسپار فلسطین می‌شود و دور از غوغا و دور از سیاست مانند یک شخص عادتی در بندر رمله^{(^[79])} اقامت دائمی می‌کند و زن و فرزندش را به آنجا انتقال می‌دهد و در سال 57 هجری در آنجا وفات می‌یابد.

از تاریخ معلوم می‌شود که عبدالله بن سعد در محل اقامت اخیر از معاشرت با مردم دوری می‌گرفت و اغلب به عبادت خدا می‌پرداخت و از ماجرای شهادت عثمان و بلیه‌ای که دامن‌گیر مسلمین شده بود بسی غمگین و از زندگی بیزار شده بود. دعا می‌کرد و می‌گفت:

خدایا! آخرین عمل خیرم را در اول روز قرار ده

اتفاقاً صبح روزی از روزها همین که عبدالله نماز صبحش را تمام کرد و سلام اول را رو به سمت راست داد و خواست رو به طرف چپ بچرخد و سلام دوم را بدهد، روحش به ملاء اعلامء صعود می‌کند.

ما سیاست و خدمات عبدالله بن سعد را در جنگ‌های ذات الصواری و قبرص در این کتاب به قلم آوردیم. آغاز کارش پس از اسلام خدمت به اسلام بود. آخر حیاتش نیز منزوی و به عبارت پروردگار مشغول بود و هنگامِ عبادت خدا سرِ نماز نیز وفات یافت. رحمة الله علیه.

شک نیست که روحیه پاک چنین شخصی با روحیه پلید اشرار تجانس ندارد. اگر از تاریخ می‌شنویم که اشرار علیه او قیام کردند نباید تعجب کنیم. زیرا این امر طبیعی بوده است و باید چنین باشد،

الضدان لا یجتمعان

در خاتمه مبحث نامه خیالی باید بگویم که، به عقیده من داستان این نامه قطعاً در صدر اسلام و در دورة خلفاء بنی امیه به میان نیامده است. بلکه بعداً در زمان خلفای بنی عباس که دشمن سرسختِ بنی امیه بودند و بر منابر و در محراب‌های مساجد و در مجامع دیگر علیه آن‌ها تبلیغات سوء می‌کردند، این روایات را در خفاء به صورت مختلف جعل کرده اند و پس از آن از پرده مستتر سیاست خارج و بر روی سکوی سیاست نمایش داده اند تا به زعم خودشان عثمان را که سر سلسله خلفاء بنی امیه بود در افکار عمومی مردم زمان خود بد نما کنند و بگویند، خود عثمان چنین بوده است. حال بقیه را باید از اینجا سنجید. این داستان مختلق دروغین بعداً از زبان مردم به صفحات اولین تاریخی که بعداً نگاشته شده است راه یافته و مؤرخین بعدی که طبعاً مقلد مؤرخ اولی بوده اند بدون آن که به خود اجازه تفکر و تحقیق در اصل موضوع را بدهند، آن را نقل کرده اند و در کتب خود ضبط کرده اند تا به سمع و بصر مردم آینده برسد.

نگاهی به شهادت عثمان:

نسبت به حوادثی که منجر به شهادت امیرالمؤمنین حضرت عثمان رض گردید بین دو دیدگاه قرار می‌گیریم.

نگاهی که اجازه نمی‌دهد در باره حوادثی که بین مسلمین صدر اسلام مخصوصاً آنچه که در دورة خلفاء راشدین بین اصحاب رسول الله واقع شده است اظهار عقیده کرد. زیرا این بزرگواران در اثر مصاحبت و معاشرت با رسول الله از حیث رفعت مقام و جلالت قدر در منزلتی قرار گرفته اند که دیگران خصوصاً مردم زمان ما خیلی کمتر از این هستند که به خود اجازه دهند تا در باره آن‌ها قضاوت قطعی با اظهار عقیده نمایند. باید رعایت ادب کنند و سکوت نمایند و آنچه را که از آن‌ها سر زده است ناشی از اجتهاد آن‌ها بدانند و نه تنها کارهای آنان را گناه ندانند، بلکه موجب اجر و ثواب برای آن‌ها بدانند. در این باره گفته شده است:

وما جری بین الصحاب نسکت
عنه وأجر الاجتهاد نثبت

یعنی: نسبت به آنچه که بین اصحاب رسول الله جاری شده است سکوت می‌کنیم و برای آن‌ها در این باره اجر و ثواب اجتهاد قائل می‌شویم.

دیدگاه دیگر می‌گوید: صحیح است که آن‌ها در جلالت قدر خیلی رفیع و از حیث عظمت بی‌حد از ما برتر اند، ولی به هرحال بشرند و بشر باستثناء انبیای خدا جایز الخطا است^{(^[80])}. لذا مانعی ندارد که با اذعان به عظمت آن‌ها و با رعایت ادب نسبت به آن‌ها به تعلیل و جرح و تعدیل حوادثی که از آن‌ها سر زده است بپردازیم، تا از عهده اداء امانت تاریخ برآئیم.

جای شک نیست که حوادث مهم تاریخی بی‌مقدمه به وجود نمی‌آیند، بلکه هر حادثه‌ای معلول علل و اسبابی است که قبل از ظهور حوادث به میان می‌آید. مؤرخ باید در اسباب و علل حادثه عمیقاً عنایت کند و نظر خود را با کمال امانت به قلم آورد و در انظارِ خوانندگان بگذارد.

این خطاست که نویسنده تاریخ فقط به ذکر حوادث تاریخی اکتفاء کند. از تحلیل و تعقل قضایا اعراض نماید و فقط نقال حوادث و بلندگوی گذشتگان باشد.

متأسفانه نوشته‌های مؤرخین گذشته جز مقدمه ابن خلدون بدین نمط هستند. اولین کسی که قضایای تاریخی را زیر ذره‌بین عقل و بصیرت گذاشته است عبدالرحمن بن خلدون^{(^[81])} است که برخلاف گذشتگان به جرح و تعدیل و قضاوت در امور تاریخی پرداخته و کتابی به نام مقدمه کتاب العبر نوشته که به مقدمه ابن خلدون معروف است و شهرت جهانی دارد. در باره این کتاب گفته شده است (خزانه‌ای است از علوم اجتماعی، سیاسی، ادبی و اقتصادی. مستر دسلان دانشمند فرانسوی این کتاب را در سال 1860 م در پاریس از عربی به زبان فرانسه ترجمه و چاپ کرد (مستر Deslane در سال 1879 وفات یافت).

باری، اگر به عقیده دوم برویم باید بپرسیم اهل مدینه که جنگ دیده و ورزیده جهاد در راه خدا بودند و در دورانِ نبوت همراه رسول الله فداکاری بی‌حد مهم کردند. آری، چنان فداکاری کردند که در تاریخ اصحاب انبیاء سابق پیشین سابقه نداشت. در خلافت حضرت ابی بکر مردانه به پا خاستند و فتنه‌هائی را که در شبه جزیرة العرب مسلحانه به پا خاست و دین اسلام و حکومت اسلام را شدیداً تهدید کرد و کیان مسلمین را در معرض خطر نابودی انداخت، خیلی زود سرکوب و فتنه‌انگیزان را منکوب نمودند و آن‌ها را به زیر فرمان حکومت اسلام کشیدند. در دورانِ خلافت حضرت عمر بن الخطاب از همین مردم فتنه‌انگیز مفسد، مردمی ساختند که مؤمن مخلص بودند. صادقانه برای جهاد در راهِ خدا در خارج شبه الجزیره به راه افتادند. با دولت‌های ایران و روم که بر جهان آن روزگار حکومت می‌کردند جنگیدند و بر آن‌ها پیروز گشتند و فتوحاتی به دست آوردند که بی‌شک خارق العاده و لاجرم کرامتی بود که خدا به آن‌ها عنایت فرمود. چرا این مردم در مقابل این گروه‌های فتنه‌انگیز که بی‌شرمانه به شهر مقدس مدینه هجوم کردند و هتک حرمت حرم مدینة الرسول کردند و نسبت به امیرالمؤمنین و خلیفه مسلمین حضرت عثمان بن عفان تا آنجا اهانت نمودند که او را در خانه حبس کردند و تا آنجا ستم روا داشتند که آب را از او قطع کردند و آخر الأمر او را به ناحق کشتند. آری، چرا این مردم، این اصحاب، اکنون در خانه نشستند و دست روی دست گذاشتند و ناظر اعمال ناروای این مفسدین شرور شدند؟

محمد بن یحیی اشعری در کتابش به نام «التمهید والبیان فی مقتل عثمان» به این سؤال جواب می‌دهد. ما اکنون خلاصه آن را در نظر خوانندگان عزیز می‌گذاریم. سپس آن را مورد نقد تاریخی قرار می‌دهیم و ارزش و اعتبار آن را بیان می‌کنیم و نظر خود را متعاقباً در این باره به قلم می‌آوریم.

اشعری می‌گوید: بودند در خانه عثمان جماعتی از مهاجرین و انصار^{(^[82])} که تصمیم گرفتند سلاح بکشند و از عثمان دفاع کنند.

برای این کار از عثمان اجازه خواستند، ولی عثمان اجازه این کار را نداد و شدیداً مانع آن‌ها شد و گفت: من دوست دارم که با پروردگارم در حالت مظلومیت ملاقات کنم. اگر عثمان موافقت می‌کرد و به آن‌ها اجازه می‌داد مسلماً با اهل فتنه می‌جنگیدند. گذشته از این، اصحاب گمان نمی‌کردند که کار اهل فتنه به جائی برسد که منتهی به قتل عثمان بشود (و گرنه نمی‌گذاشتند کار به اینجا برسد).

سپس اشعری می‌گوید: اگر گفته شود چون اصحاب رسول الله یقین داشتند که به عثمان (با این محاصره) ستم شده و چیزی نمانده بود که او و اهل خانه در اثر بی‌آبی هلاک شوند، در این صورت واجب بود او را یاری نمایند و به دفاع از او بپردازند. گو آن که خود عثمان منع کرده بود (زیرا اینجا پای امر به معروف و نهی از منکر به میان می‌آید).

می‌گوئیم: این مردم (اصحاب رسول الله) صرفاً مطیع امر خلیفه بودند، لذا چون او آن‌ها را از قیام و اقدام به دفاع منع کرد، آن‌ها بر خود واجب دانستند که امرش را اجابت و اطاعت نمایند و دست به سلاح نزنند.

باز اشعری به بحث خود ادامه می‌دهد: اگر گفته شود عثمان با آن که مظلوم بود و می‌دانست که جنگ با این ستمکاران برای دفع ظلم است و شرعاً عنوان نهی از منکر دارد، چرا مانع کار اصحاب شد و نگذاشت با این ستمکاران مفسد بجنگند (تا نهی از منکر نمایند)؟ می‌گوئیم: این منع چند وجه دارد که همه پسندیده است.

یکی آن که عثمان یقین داشت به دست ستمکاران کشته می‌شود؛ زیرا رسول الله r به او خبر داده بود که او مظلوم کشته می‌شود. به او امر فرموده بود که در این باره صبر و تحمل نماید. او هم وعده داده بود که صبر کند. پس چون اهل فتنه او را محاصره کردند و برای او محقق شد که در این فتنه کشته می‌شود [و آنچه رسول الله پیش‌گوئی فرموده بود باید به ظهور برسد] و او هم طبق امر رسول الله باید صبر نماید، راضی نشد کسی از او دفاع کند، صبر کرد و تسلیم تقدیر شد.

وجه دوم: می‌گوئیم: عثمان می‌دانست که تعدادِ اصحاب رسول الله اندک، وعدة اهل فتنه که خانه را در محاصره گرفته بودند زیاد است. در این صورت اگر به اصحاب اجازه جنگ می‌داد تلف می‌شدند؛ لذا خود را فدای بقای آن‌ها کرد تا از نابودی و تلف‌شدن حفظ شوند، چه او سرپرست و نگهبان رعیتش بود و هر سرپرست و نگهبانی مکلف است که رعیتش را هر طور شده محافظت کند و از هر پیش‌آمد بدی نگهدارد، لذا عثمان خود را به کشتن داد تا آن‌ها را حفظ کند. گذشته از این او می‌دانست که بی‌شک به دست اهل فتنه به قتل می‌رسد و دفاع اصحاب سودی ندارد، و جز این که از جنگ زیان به بینند نتیجه‌ای نخواهد داشت.

وجه سوم: می‌گوئیم: عثمان می‌دید فتنه به پا خاسته و اگر برای قطع پای فتنه شمشیر کشیده شود، احتمال دارد اشخاصی به ناحق کشته شوند و اموالی به ظلم برده شود و اعمال ناروائی سر زند؛ لذا رعایت حال اهل مدینه را کرد و اصحاب را از جنگ با اهل فتنه منع کرد، تا این امور پیش نیایند.

وجه چهارم: می‌گوئیم: احتمال دارد که عثمان بدین جهت اجازه جنگ با اهل فتنه را به اصحاب نداد و صبر کرد تا کشته شد که اصحاب در روز قیامت نزد خدا گواه بشوند بر کار ستمگرانی که او را به ناحق کشتند. زیرا مؤمنین گواهان خدا بر روی زمین می‌باشند. دوست نداشت برای او خون مسلمانی ریخته شود.

اشعری می‌گوید: پس با توجه به آنچه گفتیم، عثمان در منع اصحاب از دفاع معذور و موفق بود. اصحاب نیز در عدم دفاع معذور و غیر قابل ملامت هستند و قاتلین عثمان اشقیاء و از رحمت خدا محرومند.

این بود نظر محمد بن یحیی اشعری که در علل و عذرهای اهل مدینه در باره عدم دفاع از عثمان نوشته است. نظر غالب نویسندگان و مؤرخین در این موضوع متشابه و متقارب باهم و موافق با این نظر می‌باشد.

راستی، هرکس در آنچه اشعری نوشته به درستی دقت کند، خیال می‌کند چیزی در بارة مقدسات دینی می‌خواند نه در زمینة حقایق تاریخی. از این نوشته در نظرش چنین مجسم می‌شود که جمعی از اوباشانِ مفسد بر خلیفه مسلمین و امیرالمؤمنین شوریده اند. او را در مدینه مرکز حکومت اسلام از هر سو احاطه و خانه او را محاصره کرده اند. همه چیز حتی آب را از او قطع نموده اند. و جماعتی از اصحاب رسول الله دورا دورش دست به سینه ایستاده اند و اجازه می‌خواهند تا از او دفاع کنند، ولی او اجازه نمی‌دهد. زیرا یقیناً می‌داند که به دست این اوباش کشته می‌شود. می‌خواهد اصحاب نزد خدا در قیامت گواه باشند که او به دست این اوباش کشته شده است. لذا اصحاب طبق امر او به ناچار دست نگه می‌دارند و سرگردان و حیران می‌شوند که چه کنند. بعداً کار به اینجا می‌کشد که اوباش به خانه خلیفة مسلمین می‌ریزند و او را در خانه به قتل می‌رسانند. این است آنچه از نظریه اشعری در این باره به ذهن خواننده می‌رسد و واضح است که ارزش تاریخی ندارد.

نگاهی به دیدگاه اشعری:

قول اشعری که می‌گوید: جماعتی از مهاجرین و انصار که در خانة عثمان بودند اجازه خواستند تا از او دفاع کنند و او اجازه نداد و گفت: من دوست دارم با پروردگارم در قیامت با حالت مظلومیت ملاقات کنم و نیز این که می‌گوید: عثمان یقین داشت به دست ستمکاران کشته می‌شود. دفاع بی‌فایده است، زیرا رسول الله به او خبر داده بود که به دست اشرار کشته می‌شود. به او امر فرموده بود تا صبر نماید و او به رسول الله وعده داده بود که صبر می‌کند. اگر اجازه دفاع می‌داد صرف نظر از این که بی‌فایده بود خلاف وعده می‌کرد. لذا تسلیم قضاء و قدر شد تا کشته شود. همچنین آنجا که می‌گوید: عثمان بدین جهت به اصحاب اجازه دفاع نداد و صبر کرد تا کشته شود که اصحاب رسول الله در قیامت نزد خدا گواهی بدهند که او به ناحق به دست این ستمگران کشته شده است. هرسه نظر صحیح نیست؛ چه اگر عثمان یقین داشته که به دست اوباش به قتل می‌رسد، چون رسول الله به او فرموده بود، یا می‌خواست به دست اوباش کشته شود تا اصحاب رسول الله شاهد قتلش در قیامت باشند، یا دوست می‌داشت با حالت مظلومیت با خدا ملاقات کند، در هرسه صورت می‌بایست دروازه خانه‌اش را بر روی اوباش باز بگذارد تا کشته شود. چون یقین داشت کشته می‌شود، بستن دروازه بی‌فایده بود. چه بستن دروازه خانه مانع تحقق پیشگوئی رسول الله نمی‌شد؛ ولی تمام تواریخ می‌گویند: عثمان س دروازه خانه‌اش را بر روی اشرار بست. بعضی از فرزندان اصحاب که از آن جمله حسنین بودند، از خانه محافظت و نگهبانی می‌کردند. گذشته از این اگر عثمان یقین داشت که به دست اوباش و اراذل کشته می‌شود، برای نجاتش از مردم ایالات و شهرستان‌ها استمداد نمی‌کرد و کمک نمی‌خواست؛ زیرا بی‌نتیجه است، حال آن که تواریخ می‌گویند و ابن کثیر در البدایة والنهایة، ج 7 صـ 18، و ابن الأثیر در ج 3، صـ 80 تصریح کرده اند که عثمان به اهل ایالات نامه نوشت و از آن‌ها برای نجاتش استغاثه و استمداد کرد. از شام، بصره، کوفه و مصر گروه‌های امدادی به سوی مدینه حرکت کردند، ولی قبل از این که به مدینه برسند، در راه خبر یافتند که عثمان به شهادت رسیده و مردم دست بیعت به علی بن ابی طالب داده اند و او را به خلافت برگزیده اند. لذا آن‌ها از راه به مراکز خود بازگشتند، تا آنچه را که خلیفه مسلمین علی بن ابی طالب صلاح بداند در باره اوباش و این فاجعه تصمیم بگیرد.

بی‌هیچ شک هرگاه عثمان یقین داشت که در این گیر و دار کشته می‌شود یا می‌خواست به دست اوباش کشته شود تا اصحاب بر این امر گواه باشند، از ایالات برای دفع آن‌ها استمداد نمی‌کرد.

اما وجه چهارم که اشعری می‌گوید: «چون عثمان دید فتنه به پا خاسته و اگر برای دفع آن شمشیر کشیده شود مردم بی‌گناه کشته می‌شوند و اموال تلف می‌شود و اعمال ناروائی انجام می‌گیرد» غیر قبال قبول می‌باشد. به همان دلیل که عثمان از ایالات استمداد کرد؛ چه واضح است که اگر گروه‌های امدادی می‌رسیدند البته جنگ در شهر مدینه درمی‌گرفت و همان مشکلات و محظوراتی پیش می‌آمد که عثمان به قول اشعری نمی‌خواست به میان آید.

پس اگر عثمان می‌خواست اصحاب نجنگند تا این محظورات پیش نیاید، لازم بود از استمداد و کمک خواهی از ایالات خودداری کند؛ ولی استمداد کرد و این خود دلیلی بر عدم صحت نظر اشعری می‌باشد.

پس چنانکه ملاحظه می‌کنیم همین استمداد عثمان از ایالات که مورد اتفاق تواریخ می‌باشد، بر تمام وجوهی که اشعری در توجیه عدم دفاع اصحاب از عثمان ذکر کرده است خط بطلان می‌کشد.

نظر من:

قبل از این که نظر خود را در تعلیل این حادثه دردناک ذکر کنم، خیلی واجب می‌دانم به ذاکر مقدمه‌ای بپردازم که برای ادراک و اقناع خوانندگان عزیز لازم و در تخفیف اثرات عقیدة بعضی از ملاها که با توجیهاتِ امثال اشعری آشنا و قانع شده اند ان شاء الله مؤثر و مفید باشد.

آنچه مؤرخین از قبیل اشعری در باره حوادث صدر اسلام نوشته اند ناشی از این است که در تنزیه و تقدیس مسلمین صدر اسلام تا آنجا مبالغه و غلو می‌کنند که آن‌ها را از هر کاری که بوئی از خطا و اشتباه دارد منزه و معصوم می‌دانند، گو آن که آن کار جنبة دینی نداشته بلکه صرفاً سیاسی و مربوط به تدبیر ملک و مملکت باشد. حتی چنانکه قبلاً نوشتیم قضایایی را ما اشتباهات سیاسی می‌دانیم آن‌ها اجتهاد دینی می‌دانند، و برای آن‌ها در این کارهای اشتباه اجر و ثواب قائلند.

بی‌شک حوادثی از قبیل حادثه مورد بحث ما یک واقعه خیلی مهم، تاریخی و مربوط به امتی است که خیلی از آن زیان دیده است. نویسنده نیز باید جنبه حقیقت تاریخ را در نظر بگیرد و درستی بررسی نماید و اصل واقعه را بدون کم یا زیاد ذکر نماید. آنگاه اگر لازم باشد با رعایت کامل حقیقت و امانت و با حسن نیت و عفت قلم، به تحلیل و توجیهِ واقعه بپردازد. بدون آن که شخصیت اشخاص حادثه آفرین را مراعات نماید. زیرا شخصیت و مهم یا غیر مهم‌بودن اشخاص در اصل ماهیت و در کنه حوادث و در اثراتی که از حادثه برمی‌خیزد هیچگونه اثری ندارد. حادثه حادثه است؛ چه از شخص عادی صادر شود و چه از شخص مهم.

اما:

اما به این مطلب مهم باید توجه داشت که طبق گزارش‌های کتب مقدس مخصوصاً طبق تصریح قرآنکریم اعمال و اقوال نیک و بد هر انسانی که در این جهان انجام می‌دهد هرچند کوچک و ناچیز باشد در صحیفة اعمالش منعکس و ضبط می‌شود، و در آن جهان یعنی روز قیامت به حسابش رسیدگی می‌شود. چنانکه قرآن مجید در این باره می‌فرماید:

هرکس اندکی خوبی کند، ثوابش را خواهد دید و هرکس اندکی بدی کند، اثرش را خواهد دید. این اعمال نیک و بد انسان در قیامت با یکدیگر موازنه و سنجیده می‌شود و آنگاه اگر حسناتش بیش از سیّآتش باشد، اهل سعادت است و به بهشت می‌رود و اگر معلوم شود سیّآتش بیش از حسناتش می‌باشد به اندازه فزونی سیّآتش مجازات می‌شود. پس از آن مستحق نعمت‌های بهشت خواهد بود. آیه ششم تا نهم سوره القارعه در این باره است که می‌فرماید:اعمال نیکی و بد انسان در قیامت با یکدیگر موازنه و سنجیده می‌شود. هرکس حسناتش سنگین (زیادتر) باشد زندگانی خوشی خواهد داشت و اما آن کسی که حسناتش سبک (کمتر) باشد، قرار گاهش جهنم خواهد بود (و به اندازه فزونی سیّآتش مجازات و سپس نجات یافته به بهشت می‌رود).

درجات نعمت‌های زندگانی بهشتیان هم به نسبت کثرت و قلت حسنات‌شان با یکدیگر تفاوت دارد. چنانکه قرآن می‌فرماید:

﴿84 بندگان در بهشت درجاتی دارند که ناشی از اعمال‌شان است. پس هرکس حسناتش زیاد باشد، درجاتش بیشتر و برتر خواهد بود و هرکس حسناتش کمتر، درجاتش کمتر.

با توجه به این توجیه قرآنی باید ایمان داشت که صحابه رسول الله ص که مؤمنین حق و پیروان راه مستقیم الهی و پیشتازان جهاد در راهِ خدا بودند، همه آن‌ها اهل سعادت و بهشتی هستند. مخصوصاً مهاجرین و انصار، زیرا خداوند با ذکر صفات نیکِ آنان، آن‌ها را در قرآن صریحاً سعادتمند و بهشتی دانسته در شأن شریف‌شان می‌فرماید:

85 نخستین مردمی که (برای پذیرفتن دین اسلام بر بقیة مردم) سبقت گرفتند و آن‌ها عبارتند از مهاجرین و انصار و همچنین آنان که در راه حق الهی پیرو آن‌ها شدند، خدا از همه آن‌ها خشنود است و آن‌ها نیز از خدا خرسند می‌باشند. خدا برای آن‌ها باغ‌هایی فراهم ساخته است که در آن‌ها جوی‌ها جاری است. آن‌ها در این بهشت‌ها جاویدان خواهند بود و این است رستگاری بس بزرگ.

همچنین قرآن در شأن این مردم بزرگ می‌فرماید:

آنان که ایمان آوردند، (برای حفظ عقیده و ایمان‌شان از شهرشان) هجرت کردند، (برای پیشرفت دین اسلام با دشمنان دین) جنگیدند (یعنی مهاجرین)^{(^[87])} و نیز آنان (که مهاجرین را در شهر خود) جا و در خانه‌های خود منزل و مأوی دادند (و رسول الله را در پیشرفت دین و پیشبرد اهداف مقدسش) یاری کردند (یعنی انصار)^{(^[88])} این دو گروه بزرگ، مؤمنین حقیقی هستند. (آن‌ها نسبت به آنچه که قبل از اسلام از آن‌ها سر زده یا فرضاً پس از اسلام لغزشی از آن‌ها سر بزند از ساحت مقدس خدا) مغفرت و آمرزش دارند و (در قیامت زندگانی خوش و اجر و ثوابی بس عظیم خواهند داشت).

چنین اشخاص مقربی که حسنات‌شان این قدر زیاد است که خدا در قرآنکریم به مردم جهان و برای همیشه اعلام فرموده که آن‌ها مؤمن حق و اهل سعادت و در بهشت‌برین زندگانی جاویدان و ابدی دارند. وإن الله لا یخلف المعیاد اگر از آن‌ها لغزشی در دنیا سر زده باشد، مخصوصاً اگر دینی و سیاسی باشد این لغزش در روز قیامت در محاسبه و موازنه با آن همه حسنات و باقیات صالحات‌شان به حدی ناچیز خواهد بود که کوچکترین تأثیری در سعادت و درجات اخروی آن‌ها نخواهد داشت؛ چه دلیل قویتر و واضح‌تر از قضیه حاطب بن ابی بلتعه^{(^[89])} که با آن که خطای خطرناک و مهمی از او سر زد، رسول الله آن را ناچیز گرفت؛ زیرا او مؤمنین حق و از مهاجرین در راه حق و از مجاهدینِ جبهه جنگ بدر بود و مشمول همان دو آیه کریمة قرآن بود که تلاوت کردیم.

قضیة حاطب چنین بود که، چون مشرکین قریش در سال هشتم هجری برخلاف صلح‌نامة حدیبیه عمل کردند و عهدشکنی کردند، این امر زمینه و فرصت خوبی فراهم ساخت تا رسول الله به شهر مکه حمله کند و آن را تصرف نماید؛ لذا آن حضرت برای اقدام به این کار مهم جداً تصمیم گرفت و با آن که مقدمات کارش را با عزم و احتیاط فراهم می‌فرمود، اصل قصدش را از عموم مردم جز آن عده‌ای که غالباً امور خود را با آن‌ها در میان می‌گذاشت پنهان می‌داشت تا خبر این کار به اهل مکه نرسد تا بدین سان آن‌ها را غافلگیر نماید و فرصت دفاع را از دست‌شان بگیرد تا این شهر مقدس که بیت الله الحرام را در آغوش گرفته بدون جنگ و خونریزی تصرف فرماید.

در همین هنگام روزی رسول الله به حضرت علی بن ابی طالب، زبیر بن العوام و مقداد بن الأسود مأموریت داد و فرمود: بروید تا برسید به ورضة خاخ^{(^[90])} در آنجا به زنی شتر سوار و کجاوه‌نشین^{(^[91])} می‌رسید که نامه‌ای با خود دارد. شما نامه را از او بگیرید و بیاورید.

اینک بقیه قصه را از زبان حضرت علی بن ابی طالب می‌شنویم که بخاری آن را در ج 5، صـ 184 در پیرامون فتح مکه از عبدالله بن ابی رافع روایت کرده می‌گوید: حضرت علی فرمود: ما اسب‌های خود را خیلی سریع تاختیم تا به روضة خاخ رسیدیم. زنی را که رسول الله فرموده بود، در آنجا یافتیم. گفتیم: نامه‌ای را که با خود داری بیرون کن و به ما بسپار. گفت: نامه‌ای همراه ندارم. گفتیم: یا نامه را در آورده به ما می‌دهی، یا تو را بازرسی می‌کنیم. او نامه را از لابلای موی بافته شده سرش بیرون کشید. ما آن را از دستش گرفتیم، به مدینه بازگشتیم و به رسول الله دادیم.

حضرت علی می‌گوید: نامه‌ای بود از حاطب بن ابی بلتعه که به اهل مکه نوشته بود، و پاره‌ای از اقدامات رسول الله را (در باره حمله به مکه) به آن‌ها خبر داده بود.

رسول الله خطاب به حاطب کرد و فرمود: این چه کاری است؟ حاطب عرض کرد: یا رسول الله (در تصمیمت) بر من شتاب مگیر (این کار بدین سبب بود که) من از قبیله قریش نیستم و لکن در مکه به قریش پناه برده بودم اگر اکنون به مکه حمله شود، در آنجا کسی ندارم که از اهل و مالم محافظت نماید؛ ولی مهاجرین در مکه قوم و خویش دارند؛ هنگام ضرورت جنگ از اهل و اموال‌شان حمایت و محافظت خواهند کرد. لذا خواستم خود را با این نامه به اهل مکه نزدیک کنم تا آن‌ها در مقابل این کار از خویش و مالم محافظت نمایند، من نه از دینم برگشته‌ام و نه با کفر راضی هستم.

رسول الله به حاضرین فرمود: بدانید که حاطب به شما راست می‌گوید (و سوء نیتی نداشه است) و اضافه فرمود:

«لَعَلَّ اللَّهَ اطَّلَعَ عَلَى مَنْ شَهِدَ بَدْرًا فَقَالَ إِعْمَلُوا مَا شِئْتُمْ فَقَدْ غَفَرْتُ لَکُمْ».

یعنی: یقین دارم که خدا به اهل بدر (که حاطب یکی از آن‌ها بود) عنایت کرده به آن‌ها فرموده است: هرچه می‌خواهید بکنید، چه من شما را آمرزیده‌ام.

چنانکه از رسول الله می‌شنویم، ثواب اعمال نیکِ حاطب و سایر اهل بدر در اثر شرکت در این جنگ مهم که اولین جنگ پیروزمندانه مسلمین با کفار بود به حدی سنگین و زیاد بود که آن حضرت در باره آن‌ها می‌فرماید: هرکاری که آن‌ها بکنند مورد آمرزش پروردگار عالمین می‌باشند.

در فضایل حضرت عثمان در اوایل این کتاب نوشتیم که او برای تجهیز و مهیاساختن جیش العسره چندین رأس اسب و شتر تقدیم داشت و نیز یک هزار دینار طلا آورد و در دامن رسول الله ریخت. آن حضرت r تا حدی این کار عثمان را بزرگ و مهم دانست و خشنود شد که فرمود:

«مَا ضَرَّ عُثْمَانَ مَا فَعَلَ بَعْدَ الْیَومِ. مَا ضَرَّ عُثْمَانَ مَا فَعَلَ بَعْدَ الْیَوْمِ»

یعنی: هرکاری که عثمان پس از امروز بکند، زیانی به او نمی‌زند، بدین معنی که اجر و ثواب این کمک مالی و وجه نقد زیادی که عثمان برای جهاد در راه خدا انفاق کرده، تا حدی زیاد و تا آنجا مهم و مؤثر است که آثار هر گناهی را که فرضاً از عثمان سر زند محو خواهد کرد، و هیچ ضرر و زیانی به او نخواهد رساند.

قرآنکریم به طور عام و به عنوان یک قاعده کلی و برای همه کس به این مطلب یعنی این که کار نیک آثار کار بد را از بین می‌برد می‌فرماید:

92 به راستی که کارهای نیک انسان، آثار کارهای بدش را از بین می‌برد.

مخصوصاً که خدا به بندگانش لطف و عنایت فرموده است و در ازاء هر کار یا هر گفتار نیک آن‌ها حد اقل ده برابر آن را برای آن‌ها ثواب مقرر داشته ولی در مقابل هر کار یا گفتار بدی جز یک گناه تعیین نموده است. چنانکه خداوند در قرآنکریم در این باره می‌فرماید:

93 هرکس یک حسنه ( کار نیک) انجام دهد (مثل این است که ده حسنه انجام داده است). پس ده برابر ثواب به او داده می‌شود و هرکس یک سیئه (کار بد) از او سر زند، جز یک گناه ندارد و فقط یک مجازات دارد.

از توجه به مطالبی که با ذکر دلیل قرآنی و نبوی به عنوان مقدمه تا اینجا گفتیم به این نتیجه می‌رسیم که، مهاجرین و انصار همه مورد رضایتِ خدا و همه بهشتی هستند، اما از اشتباه و خطاء در امور دنیوی مصون و معصوم نبوده اند؛ ولی هرگاه خطاء و اشتباهی از آن‌ها سر زده باشد، مسلماً در کنارِ اهمیت و کثرت حسنات‌شان خیلی ناچیز و قطعاً بی‌اثر بوده و در جلالت قدرشان هیچگونه خللی و در مقام و منزلت‌شان در قیامت هیچ اثری ندارد.

این بود مقدمه مهمی که علاوه بر این که فهم آن مستقلاً و فی حد نفسه برای خوانندگان عزیز مفید می‌باشد، ذکر آن برای من خیلی لازم بود تا هیچ گونه سوء تفاهمی در باره نظریه من برای کسی پیش نیاید و هرنوع اعتراض و ایراد احتمالی دفع شود. اینک نظر من:

اگر به آنچه تا اینجا گذشت دقت کنیم یا به تواریخ معتبر دیگر مراجعه و دقیقاً در این موضوع تحقیق و بررسی کنیم، برای ما محقق می‌شود که بهانه مهمی که به دست این آشوبگران مفسد افتاد و منشأ بروز فتنه و آشوبی شد که منجر به شهادت عثمان گردید، فقط یک چیز بود و بس و آن عبارت است از برکناری امراء و کارگزارانِ برجسته و کار کشته و با تجربه‌ای که عمر بن الخطاب آن‌ها را در خلافتش در ایالات اسلامی به کار گرفته بود. آن‌ها در کار اداره امور مملکت عمری گذرانده بودند. از کارشان تجربه‌ها آموخته بودند. با درایت و سیاست صحیحی امور مملکت اسلام را اداره می‌کردند و در اثر شخصیت مهم و سوابق حسنه‌ای که در اسلام داشتند، مردم برای آن‌ها خیلی احترام قایل بودند و در مقابل آن‌ها خاضع و مطیع بودند. چند صباحی از خلافت عثمان نیز بر سر کار بودند. کشور را با نظم خاصی و به سرعت در مسیر تمدن بی‌سابقه اسلامی پیش می‌بردند. عثمان س آن‌ها را از کار برکنار کرد و خویشاوندان خود را که از جوانان بنی امیه بودند به جای آن بزرگواران با سابقه که چشم مردم به آن‌ها دوخته بر سر کار آورد، گرچه این جوانان لیاقت کار داشتند و از حیث سیاست، اداره کشور، لشکرکشی و قطع طمع بدخواهان درایت و رشادت نشان دادند ولی از حیث دین و سابقه در اسلام در وضعی نبودند که محبوب قلوب عموم و مورد تعظیم و توقیر مردم باشند.

مثلاً عمرو بن العاص این داعیه بزرگ عرب و سیاستمدار جهان اسلام این قائد و فرمانده عظیم نظامی که در دورانِ عمر بن الخطاب سرتاسر فلسطین را که شامل شهر قدس بود از دست دولت بزرگ روم بیرون کشید و نیز برای تسلط بر سرزمین مصر با همین دولت قوی جنگید و آن را از دستش گرفت. عمر بن الخطاب این شخص مدیر و مدبر لایق را به امارت کشور مصر برگزید و منصوب کرد. عثمان او را از امارت مصر معزول کرد و به جای او عبدالله بن سعد بن ابی سرح برادر رضاعی (شیری) خود را به امارت گمارد.

گرچه عبدالله بن سعد مردی بود به حقیقت مؤمن و می‌شود گفت کار دیده و هنگامِ حمله عمرو بن العاص به مصر او فرماندهی میمنه لشکر اسلام را به عهده داشت و خیلی خوب از عهده کار برآمد و مورد تحسین عمرو بن العاص قرار گرفت. پس از آن نیز در پادگان مصر زیر نظر عمرو بن العاص انجام وظیفه می‌کرد؛ ولی بی‌هیچ تردیدی او کجا و عمرو بن العاص کجا؟ شخصیتی که عمرو بن العاص نزد عموم مردم داشت و هیبتی که عمرو بن العاص در چشم دشنمان مخصوصاً رومی‌ها داشت با عبدالله بن سعد غیر قابلِ قیاس بود.

برای درکِ این مطلب همین بس که به محض این که عمرو بن العاص به فرمان عثمان از امارت مصر معزول گشت، دولت روم که جای او را در مصر خالی دید به طمع استرداد مصر افتاد. به بندر اسکندریه حمله کرد و آن را خیلی آسان و خیلی زود گرفت و به سرعت در خاک مصر پیشروی کرد. چون عبدالله بن سعد کسی نبود که بتواند از عهده دفع لشکر روم برآید عثمان ناچار شد به عمرو بن العاص متوسل شود و او را برای دفع آن‌ها بفرستد. چنانکه قبلاً در این کتاب نوشتیم، او بود که باز به مصر آمد و باز لشکر روم را برای دومین بار تارو مار کرد و امانوئل فرمانده بزرگ و قائد مشهور رومی را در این جنگ به قتل رسانید و بندر اسکندریه را مجدداً به دولت اسلام بازگردانید.

عمرو بن العاص پس از تشرف‌شدن به اسلام چه در زمان نبوت حضرت رسول الله و چه در دورانِ خلافت شیخین ابوبکر و عمر سوابق نظامی بسیار حسنه‌ای داشت که جز عده معدودی دیگران کمتر داشتند. پس با این وصف سیاستاً و بر حسب ظاهر صحیح نبود که عثمان او را از امارت مصر برکنار نماید و عبدالله بن سعد بن ابی سرح را به جایش بگمارد^{(^[94])}.

نیز عثمان رض سعد بن ابی وقاص این فرماندة عظیم که خودش او را در ابتداء خلافتِ خود به جای مغیره بن شعبه به امارت کوفه منصوب کرده بود از امارت برکنار و ولید بن عقبه^{(^[95])} برادر مادری خود را به جایش منصوب کرد.

ولید گرچه دستی گشاده داشت و کارهای امارت را خوب انجام می‌داد، در سرکوب‌کردنِ متمردین در ایران لیاقت و استعداد کافی از خود نشان داد، در عمران و آبادی می‌کوشید و در حفظ نظم و امنیت هوشیار بود؛ ولی در امر دین آنچنان نبود که سعد بن ابی وقاص بود. در قیادت و لشکرکشی هرگز به پای سعد نمی‌رسید. آری، سعد همان فرمانده و امیر بود که با لشکر عظیم ایران دست و پنجه نرم کرد و آن‌ها را به بازیچه گرفت و به نحو فاحشی شکست داد. رستم فرخ زاد همان سردار مشهور را که در ایران نظیر نداشت در میدان قادسیه به قتل رسانید. سپس بر مدائن پایتخت سلاطین ساسانی دست یافت؛ تخت و تاج آن‌ها را تصرف کرد. یزدگر پادشاه ساسانی از ترس این که به دست سعد افتد و کشته و یا اسیر شود، از مدائن فرار کرد و به جبال آذربایجان غربی پناه برد.

بنابراین، عزل چنین شخصی از امارت کوفه و گماردنِ ولید به جای او صرف نظر از این که ظاهراً به صلاح امت نبود، برخلاف سیاست خلافت خود عثمان س بود.

چون مردم از ولید به بهانه‌ای که تهمت به او می‌زدند^{(^[96])} نزد عثمان شکایت کردند، عثمان او را از امارت معزول و به جایش یکی دیگر از خویشان خود یعنی سعید بن العاص را که بیش از بیست و پنج سال نداشت منصوب کرد.

همچنین ابوموسی اشعری این صحابی جلیل رسول الله را از امارت بصره عزل کرد و دائی زاده خود عبدالله بن عامر را به جایش قرار داد. مروان بن الحکم پسر عموی خود را در مدینه مستشار خود کرد. تقریباً او در همة کارها مشیر و راهنمای عثمان بود.

بدین‌سان کم کم و به تدریج کارهای مهم خلافت همه به خویشاوندان و اقوام نزدیک عثمان س یعنی بنی امیه اختصاص یافت.

این عزل و نصب‌های عثمان که ظاهراً تعویض و تبدیل احسن به غیرِ احسن می‌نمود، ایجاد ناخشنودی در عموم مردم کرد و بهانه به دست دشمنان داد تا بر ضد عثمان تبلیغ و علیه او قیام کنند.

دکتر عبدالحسین زرین کوب در کتاب بامداد اسلام ص 100 می‌گوید:

و شاید در آغاز کار قصد خلیفه فقط این بود که اشخاص مورد اعتماد خویش را به کار گمارد و از خودسری‌هائی که ممکن بود از جانب حکام و عمال مستبد و خود رأی پیش آید، وحدت اسلامی به خطر نیفتد. اما کار چنانکه او می‌خواست نشد و در واقع همین خویشاوندان بودند که اختیارات خلیفه را به دست گرفته، چنانکه خود آن‌ها می‌خواستند کار می‌کردند.

من این نظر را که زرین کوب برای کار عثمان در عزل و نصب امراء قبلی و بعدی توجیه می‌کند صحیح نمی‌دانم. زیرا حکام و امرائی که عمر بن الخطاب آن‌ها را به امارت در ایالات و ولایات گمارده بود و عثمان آن‌ها را کنار زد، صحابه بزرک رسول الله بودند. نمی‌شود گفت: عثمان به آن‌ها اعتماد نداشت. یا به امرای جدیدش بیش از آن‌ها اعتماد داشت. چه عثمان هم امرای پیشین عمر بن الخطاب را خوب می‌شناخت و هم امرای جدید خودش را. گمان نمی‌رود که عثمان این‌ها را بهتر از آن‌ها بداند.

من تصور می‌کنم عثمان به این جهت جوانان بنی امیه را به امارت در ایالات گمارد که فکر می‌کرد در این ایام مردم زیادی از شکست‌خوردگان و مملکت‌باختان دورانِ عمر بن الخطاب که بی‌شک دشمن مسلمین بودند تظاهر به اسلام کرده بودند و در ایالات مخصوصاً در بصره و کوفه که در جنگ ایران شکست خورده بود سکونت کرده بودند و ناظر اوضاع و منتظر فرصت بودند تا ایجاد فتنه نمایند و با دست خود مسلمین از آن‌ها انتقام بگیرند، و این جوانان پرحرارت بنی امیه که طالب امارت بودند و طبق سرشت عربی اصیل، خروش تعصب و حمیت قومیت داشتند، هوشیارتر و زیرک‌تر از سالخوردگان صحابه بودند و بهتر از عهده کشف دسائس و نیرنگ‌های این دشمنان کینه‌توز برمی‌آیند. چه احتمال داشت که صحابه کرام که نمونة کامل ایمان و صفای باطن و طهارت قلب بودند، دیگران را بر خود قیاس کنند و با عموم مردم با حسن ظن و نظر نیک رفتار نمایند. این رویه اگر در گذشته مفید فایده و نیک بود اکنون در این زمان نتیجه خوبی نمی‌دهد. از حق نباید گذشت از تاریخ به خوبی معلوم می‌شود که این جوانان بنی امیه با آن که کمتر سابقه کار داشتند، خیلی خوب از عهده برمی‌آمدند و تسلط کامل بر اوضاع داشتند؛ هر دست خیانتی که در خفا به کار می‌افتاد آن را قطع می‌کردند؛ هر سر فتنه‌ای که از سوراخ سر می‌کشید آن را می‌کوبیدند و همین بیداری و همین کار آن‌ها باعث شد که این دشمنان دین و دولت حربه خود را به سوی آن‌ها به کار برند. یعنی آن‌ها را متهم به امور ناروائی کنند که به قول طبری دروغ بود و برای اثبات ادعای دروغینِ خود به ناحق شهادت دهند تا آن‌ها را در انظار مسلمین بدنما و مردم را نسبت به آن‌ها بدبین نمایند تا در نتیجه، مرکز خلافت را متزلزل و دولت را ضعیف نمایند.

هرگاه به یاد بیاوریم که انصار (اهل مدینه) پس از وفات رسول الله ص خلافت را حق مختص خود می‌دانستند، زیرا مدینه مرکز مملکت و حکومت اسلام، شهر آن‌ها بود و آن‌ها در نصرت دین اسلام و یاری و کمک به رسول الله سوابق بس مهمی داشتند و چیزی نمانده بود که سعد بن عباده یکی از سرداران خود را به خلافت برگزینند، ولی سرانجام به دلایلی که ابوبکر در این باره اقامه کرد، قانع و تسلیم شدند و از ادعای خلافت منصرف گشتند و ابوبکر به آن‌ها عنوان وزارت در دستگاه خلافت داد. عملاً نیز در امور مهم کشور با آن‌ها مشورت می‌کرد و با موافقت آن‌ها در کارش تصمیم نهائی را می‌گرفت و در دورانِ خلافت عمر بن الخطاب نیز چنین بودند.

ولی این مردم اکنون در اواخر دورانِ خلافت عثمان در امور کشور اسلامی هیچ محلی و در شهر خودشان هیچ ستمی ندارد. آری، اگر این مطلب را بیاوریم، می‌دانیم که آن‌ها بدین سبب که بیان کردیم از عثمان رنجیده بودند. طبعاً آن فداکاری و وفاداری را که باید داشته باشند نخواهند داشت و در ماجرای قضیه عثمان او را یاری نخواهند کرد و چنانکه فهمیدیم یاری نکردند.

برای این که این مطلب باور شود، چه بهتر که به این روایت تاریخی گوش دهیم که می‌گوید:

روزی زهری^{(^[97])} از سعید بن المسیب^{(^[98])} سؤال می‌کند:

عثمان چرا کشته شد؟ مگر بین او و مردم چه بود و چرا اصحاب رسول الله او را در این ماجرا یاری نکردند؟ سعید جواب می‌دهد: عثمان مظلوم و به ناحق کشته شد. مردمی که او را کشتند، ستمگر و جانی بودند و کسانی که او را در این باره یاری نکردند، معذور و بی‌تقصیر بودند.

زهری می‌گوید: این چگونه است؟ سعید می‌گوید: همین که عثمان به خلافت رسید، بعضی از اصحاب رسول الله خلافتش را دوست نداشتند. زیرا او خویشانش را خیلی دوست می‌داشت و او پس از آن بسیاری از بنی امیه را (که خویشانش بودند) یعنی آن‌هائی را که شرف مصاحبت با رسول الله را نداشتند به امارت منصوب می‌کرد. از این کارگزاران اموری شنیده می‌شد که در نظر اصحاب ناروا بود. چون او را در این باره سرزنش می‌کردند وقعی نمی‌گذاشت و آن‌ها را از کارشان برکنار نمی‌کرد. در شش سال اخیر خلافتش امور کشور را فقط به پسر عموهایش سپرد و به آن‌ها امر به تقوی کرد^{(^[99])}.

از جواب سعید بن المسیب به خوبی معلوم می‌شود که چون عثمان امور کشور را به پسر عموهایش سپرد دست اصحاب بزرگ را به کلی از کار کوتاه کرد، اصحاب و اهل مدینه از او رنجیدند؛ لذا او را در مقابل دشمنانش تنها گذاردند و به یاری و نجاتش برنخاستند.

ولی باید فهمید که اهل مدینه از خبث باطن و سوء نیت مهاجمین بی‌خبر بودند. چه آن‌ها به ظاهر تقاضای عزل امرای عثمان را می‌کردند. اهل مدینه نیز همین را می‌خواستند. لهذا از عثمان دفاع نکردند، به امید این که عثمان به خواستة مهاجمین توجه نماید و امرایش را معزول کند؛ ولی متأسفانه آنچه اهل مدینه امید داشتند نشد و خلیفة مسلمین برخلاف تصور آن‌ها به دست این جنایتکاران بداندیش شهید شد. بی‌شک اگر اهل مدینه گمان می‌کردند کار به جائی می‌رسد که این جنایتکاران دست به این جنایت فجیع می‌زنند، مسلماً مانع می‌شدند؛ گرچه کار به جنگ بکشد.

اما شمس الدین ذهبی در کتابش به نام دول الإسلام می‌گوید: سران اهل فتنه که علیه عثمان قیام کردند اشرار و مفسدین بودند که جمعی از اوباش و اراذل به آن‌ها پیوستند. اصحاب رسول الله به این جهت به یاری او قیام نکردند، تا خود را از فتنه و آشوب دور نگهدارند. گمان می‌کردند کار به آنجا نمی‌کشد که عثمان کشته شود. چون عثمان کشته شد اصحاب از کارشان (یعنی از این که به یاری عثمان نشتافتند) شدیداً نادم و پشیمان شدند. ذهبی می‌گوید: به جانم قسم! اگر همه یا بعضی از آن‌ها برای دفاع از عثمان به پا می‌خاستند اشرار با ذلت فرار می‌کردند.

حال که انگیزه اشرار را از قیام علیه عثمان فهمیدیم و اکنون که علت عدم دفاع اهل مدینه را از عثمان با ذکر دلیل نوشتیم، به این مبحث خاتمه می‌دهیم و به ذکر سجایا و شخصیت حضرت عثمان می‌پردازیم.

ما اهل سنت مقام و منزلت حضرت عثمان را بس بلند می‌دانیم و شخصیت بس عظیمش را تجلیل می‌کنیم. طبق شواهد مسلم تاریخی که در دست داریم او را پایة محکمی در تقویتِ دعوت به سوی دین اسلام و در نصرت و تقویت حکومت اسلام می‌دانیم. حضرت عثمان س در نصرت دین اسلام و در پیشرفت خواسته‌ها و مقاصد رسول الله از فدای جان و از نثار اموال و دارایی‌اش دریغ نمی‌داشت.

عثمان مردی بود طبعاً رئوف و مهربان، قلباً طاهر، فطرتاً مطهر، قولاً صادق، عملاً صالح و در ثبوت حسب، حسن اخلاق و عظمت شخصیتش همین بس که رسول الله r او را به مصاهرت پذیرفت و دخترش سیده رقیه را به ازدواجش درآورد و همین که سیده رقیه وفات یافت، دختر دیگرش سیده ام کلثوم را به او داد و چون سیده ام کلثوم نیز از دنیا رفت و رسول الله دیگر دختری نداشت که باز به او بدهد، فرمود: اگر دختری دیگر داشتم به تو می‌دادم.

الله اکبر! چه افتخاری برتر و چه مزیتی بهتر برای عثمان از این که تا این حد مورد محبت و عنایت سید المرسلین قرار بگیرد.

از اینجاست که عثمان لقب (ذی النورین) دارد؛ یعنی به او می‌گویند: (عثمان ذی النورین) زیرا توفیق یافت که دو همسر از خانة نبوت را به خانة خویش بیاورد، در بارة چنین کسی که در افتخار و فضیلت در تاریخ بشریت شبیه ندارد و چه صفتی بهتر از این می‌توان یافت؟

بی‌تردید اگر عثمان از حیث شخصیت فطری یا از حیث اخلاق و کمالات انسانی یا از هر جهتی ذره‌ای نقصان یا ضعف داشت، رسول الله او را به مصاهرت نمی‌پذیرفت؛ آن هم دو بار.

این بود نمونه‌ای از خصایص و فضایل فطری و شخصیت ذاتی حضرت عثمان که به طور اختصار ذکر کردیم.

کاردانی عثمان ذی النورین:

اما لیاقت و بصیرت عثمان در تدبیر و حسن اداره امور مملکت اسلام و در سرکوب‌نمودنِ متمردین علیه دولت اسلام و فتوحات جدیدش در ایران، افریقا و غیره چنین بود که در این کتاب به طور خیلی مختصر نوشتیم و همین بس که در لشکرکشی و جهاد در راهِ خدا تا آنجا موفق شد و تا آنجا پیش رفت که تا نزدیک سرزمین اصلی روم رسید. مقدمات حمله و تسلط بر این سرزمین را نیز فراهم کرد تا تخت و تاج امپراطوری روم بزرگ را برباد دهد و اگر این فتنه و آشوب داخلی برپا نمی‌شد، در این کار موفق می‌شد. من شک ندارم که دست رومیان و ایرانیان به طور مخفی در این فتنه و آشوب کار می‌کرد و نتیجه‌ای که می‌خواستند گرفتند.

اوضاع داخلی قلمرو اسلام در دورة عثمان رض:

چنانکه تواریخ اتفاق دارند اوضاع اقتصادی کشور و نظم امور و رفاه و آسایش مسلمین در شش سالة اول خلافت عثمان به حدی خوب و عالی بود که اگر نگوئیم بهتر از دورانِ عمر بن الخطاب بود به جرأت می‌گوئیم کمتر نبود.

شعبی^{(^[100])} می‌گوید: عثمان حقوق سربازان (سربازان دائمی موجود در پادگان‌ها) را دو برابر کرد. عمر بن الخطاب در دورانِ خلافتش به هریک از مردم مدینه در ماه رمضان روزی یک درهم بیش از حقوق معمولی مستمری می‌داد (تا بتوانند تغییری در نوع طعام افطار خود بدهند) و برای این منظور به هریک از امهات المؤمنین (همسران رسول الله) روزی دو درهم در ماه رمضان اضافه می‌داد.

عثمان وجه اضافی افطاری مسلمین و امهات المؤمنین را زیادتر از دورانِ عمر کرد.

عثمان برای افطار در ماه رمضان در مسجد نبوی سفره طعام وسیع و بزرگی می‌گسترد تا فقراء، مساکین و معتکفین از آن افطار کنند.

عثمان در شهر مدینه ضیافت‌خانه‌ای (مهمانسرائی) بنا کرد که دروازة آن بر روی فقراء و مردمی که از خارج به شهر وارد می‌شدند شب و روز باز بود. در آنجا با غذای کافی و خیلی خوب از مردم مجاناً پذیرائی می‌کردند.

حسن بصری^{(^[101])} می‌گوید: مسلمین در دورة خلافت عثمان در خیر و آسایش بودند. کمتر روزی می‌گذشت که به خیری بهتر و بیشتر از ایام گذشته نرسند. عاملین بیت المال چه بسیار در کوچه‌های مدینه جار می‌زدند تا مردم وجه نقد مقرری ماهانه یا سهمیة خود را بابت غنائمی که از جبهه‌های جهاد می‌رسید از بیت المال بگیرند و چه بسا اوقات جار می‌زدند تا آذوقه و ارزاق خود را دریافت کنند.

بسیار از ایام جار می‌زدند تا مردم برای دریافت سهمِ خود از روغن یا عسل که از ایالات به مدینه رسیده بود بیه بیت المال بروند. مردم آنچه را که از جارچی‌ها می‌شنیدند از بیت المال دریافت می‌داشتند.

تاریخ می‌گوید: بیت المال مسلمین در دورة عثمان به حدی غنی شده بود که عثمان دایرة زکات را که وظیفه داشت از ثروتمندان مسلمین وصول کند و به مصرف برساند از دیوان و دفتر بیت المال حذف کرد و پرداخت زکات را به عهدة خود مسلمین واگذار نمود تا خودشان محاسبه کنند و به مصرف برسانند.

این خیرات و عطایای دورة عثمان همیشه جاری بود و این آذوقه و ارزاق مستمراً به مردم می‌رسید. مردم در همه جای کشور در امنیت و رفاه کامل و در آسایش و آرامش مطلق بودند و با کمال محبت متقابل و با حسن معاشرت با یکدیگر زندگی می‌کردند.

این بود تجسمی از خیرات و برکات دورانِ عثمان و این بود بیانِ مختصری از زندگانی مرفه مردم زمان عثمان؛ ولی طبیعت و سرشت ابناء آدم این است که اگر تمام صفات و اعمال کسی پسندیده باشد؛ ولی تعمداً یا اشتباهاً امری از او سر زند که به نظر آن‌ها ناپسند باشد، تمام آن صفات خوب و همه آن خصال حمیده‌اش را نادیده می‌گیرند و بر روی همان یک امری در نظر آن‌ها ناپسند بوده انگشت گذارند و زبان طعن می‌گشایند.

در این باره خوب سروده است این شاعر که می‌گوید:

صد نقش درست آمد و کس را نظری نیست
چون رفت خطائی همه را چشم بر آن است

آری، مردم تمام کارهای خیر و بابرکت حضرت عثمان را نادیده گرفتند و فقط یک کارش را که همان گماردنِ خویشان بود به حساب کار بدش گذاردند و از اینجا کار به جائی رسید که عثمان شهید شد و فتوحات مهمی که عثمان نقشه کشیده بود به کلی متوقف شد و دشمنان اسلام و مسلمین به مقصودشان رسیدند و مسیر اسلام دگرگون گردید.

حسن بصری می‌گوید: اگر مردم در مقابل این فتنه‌انگیزان قیام می‌کردند و به دفاع از عثمان می‌پرداختند، همیشه در خیرات و رفاهِ دورانِ عثمان می‌ماندند؛ ولی آن‌ها (با زبان حال) گفتند نه. به خدا نمی‌خواهیم چنین باشیم، به خدا سالم نماندند. شمشیرهای دشمنان‌شان از غلاف کشیده شد و پس از آن تا امروز در نیام نرفت و چنین می‌بینم که این شمشیرها تا قیامت برهنه بماند و بر سر مسلمین فرود آید.

من (مؤلف) می‌گویم: اگر عثمان رض چنانکه سعید بن العاص در همان اوایل ایام بروز آثار فتنه به او پیشنهاد کرد^{(^[102])} همة سران فتنه را می‌کشت مسلماً فتنه پا نمی‌گرفت و غائله‌ای به وجود نمی‌آمد که منجر به قتل او بشود. این نظر و پیشنهاد سعید بن العاص چه از جنبة سیاست و چه از جنبة شریعت کاملاً صحیح بود؛ ولی چنین کاری که عنوان شدت عمل دارد از شخص رئوف و مهربانی مانند عثمان غیرِ ممکن بود.

چون در نظر بود این کتاب را به اختصار بنویسیم، به ذکر مطالبی که تا اینجا در باره عثمان نوشتیم اکتفاء می‌کنیم؛ ولی قبل از این که قلم از کار باز داریم، لازم می‌دانیم دو امر مهم که عثمان در دورانِ خلافتش انجام داد به عنوان حسن ختام ذکر نمائیم؛ زیرا یکی مربوط به قرآن کریم کتاب خدا ج و دیگری در باره عبادت‌گاه خدای عزوجل یعنی مسجد الرسولصمی‌باشد.

یکسان‌نمودنِ تلاوت و قرائت قرآن کریم:

در کتاب شیخین نگاشتیم که آیات و سور قرآن که تا قبل از وفات رسول الله همه یک جا به صورت یک کتاب جمع نشده بود، به پیشنهاد عمر بن الخطاب و به دستور ابوبکر ب جمع‌آوری و تدوین گردید و به صورت همین قرآنکریم که اکنون در دست ما و در هر جای جهان، موجود می‌باشد درآمد. این عمل یکی از امور خیلی واجب و مهمی بود که عمر تقاضا کرد و ابوبکر انجام داد. کتاب خدا با این کار از نابودشدن و اضافه و نقصان محفوظ گردید.

چون قبائل عرب در پاره‌ای از لغات و کلمات عربی باهم اختلاف داشتند، چرا که لهجه‌ها و گویش‌ها فرق می‌کردند، بدیهی است که در تلاوت و کتابت قرآن نیز اختلاف پیدا می‌کردند؛ هر قبیله‌ای، قرآنی مطابق لهجة مخصوص خود نوشته و تلاوت می‌کردند.

این اختلاف در کلام الله اگر در دورة پاک صدر اسلام که به حق عصر محبت و صفای باطن بود زیان نداشت، مسلماً برای نسل‌های دیگر مسلمین در زمان آینده زیان زیادی در برداشت. زیرا اقوام و قبایل عرب در بارة لهجه و گویشِ مخصوص خود خیلی تعصب داشتند. بدین لحاظ در مجامع عمومی و بازارهای موسمی از قبیل بازار بزرگ عکاظ و غیره برای اظهار فضیلت و احراز برتری لهجة خود بر لهجه‌های دیگر سخنرانی و شعرسرائی می‌کردند و بر یکدیگر فخر می‌فروختند.

همچنین هنگامی که دین اسلام و حکومت اسلام پس از فتح مکه قوت گرفت و رؤسای قبایل با گروهی از بزرگان‌شان گروه گروه برای عرض اسلام و تحکیم تبعیت از حکومت اسلام به مدینه می‌آمدند و به حضور رسول الله مشرف می‌شدند، شاعر و خطیب خود را همراه می‌آوردند؛ شاعرشان شعر می‌سرود و خطیب‌شان سخن‌سرائی می‌کرد. رسول الله r و مهاجرین و انصار که همه سخن‌شناس بودند استماع می‌کردند.

پس با این وصف اگر اجازه باشد که هر قبیله‌ای، قرآنی مطابق لهجة خود تهیه نماید، بی‌شک هر قبیله‌ای همان قرآنی را که مطابق لهجة خود نوشته بهتر از قرآن‌های قبایل دیگر می‌داند. از این جهت بر یکدیگر تفاخر می‌کنند. از این راه در کلام الله اختلاف پیدا می‌شود و در بین قبایل عرب تفرق کلمه و منازعه به وجود می‌آید و چه زیانی مخوف‌تر از این که امتی در کتاب دینی و وحی سماوی خود باهم نزاع داشته باشند؟

اثر ناخوشایند این امر وقتی آشکار شد که حذیفه بن الیمان صحابی بزرگ رسول الله در سال بیست و پنجم هجری یعنی سال دوم خلافت عثمان س در ایام جهاد در ناحیه آذربایجان و ارومیه متوجه شد که مجاهدین در اوقات فراغت‌شان قرآن می‌خوانند و افراد هر قبیله‌ای مطابق لهجة خود تلاوت می‌کنند. بعضی اوقات در این باره باهم مجادله می‌کنند و افراد هر قبیله‌ای تلاوت خود را بهتر از دیگران می‌دانند و کار به منازعه و مشاجره می‌کشد.

لذا حذیفه که شدیداً خطر ناشی از اختلاف در کتاب خدا را احساس کرده بود، فوراً به مدینه می‌شتابد. این امر مهم را به عرض خلیفه مسلمین عثمان می‌رساند و می‌گوید:

«یا أمیر المؤمنین! أدرک هذه الأمة قبل أن یتنازعوا فی کتاب ربهم ویختلفوا اختلاف الیهود والنصارى فی کتابهم».

یعنی: یا امیرالمؤمنین! دریاب و نگهدار امت محمد را قبل از این که در کتاب خدا (قرآن) با یکدیگر نزاع کنند و مانند یهود و مسیحیان در کتاب دینی خود اختلاف پیدا کنند.

حضرت عثمان س که متوجه خطر استمرار این امر می‌شود احساس مسؤولیت می‌کند و فوراً همان نسخة قرآن را که در دوران خلافت ابوبکر تدوین شده بود و اکنون نزد سیده حفصه بنت عمر بن الخطاب (همسر رسول الله) بود از او می‌گیرد و به زید بن ثابت انصاری که قبلاً این نسخه را به دستور ابوبکر تدوین کرده بود می‌سپارد و دستور می‌دهد تا با همکاری سه نفر از مهاجرین قریش به اسامی عبدالله بن زبیر، سعید بن العاص و عبدالرحمن بن الحارث بن هشام y از این نسخة قرآنکریم که به لهجة فصیح قریش نوشته شده بود نسخه‌ای استنساخ کنند^{(^[103])}.

این هیئت (امناء استنساخ قرآن) تحت نظارت و اشراف خود عثمان مشغول به کار بودند. دقیقاً یک نسخه از روی آن نسخة قرآن استنساخ کردند. سپس برای اطمینان به صحت استنساخ و این که در نوشتن آن از روی نسخة اصلی هیچ اشتباهی راه نیافته و هیچ اضافه و نقصانی ندارد و عیناً منطبق با نسخه اصلی می‌باشد، حضرتِ عثمان امر فرمود تمام کلمات آن را با نسخة اصلی به دقت مقابله نمایند. پس از این که محقق شد تمام آن مانند نسخه اصلی می‌باشد، نسخة اصلی را به سیده حفصه مسترد کرد و امر فرمود از روی نسخه استناخ شده چند نسخة دیگر به دقت بنویسند بنا به روایت مشهورتر هفت نسخه تدوین نمود و به هریک از مراکز ایالات کشورِ اسلامی یک نسخه فرستاد و یک نسخه در مدینه مقر خلافت نگه داشت و دستور فرمود، تا مسلمین پس از این در هرجا که باشند مطابق این نسخه‌ها قرآن را بخوانند و اگر بخواهند قرآن را بنویسند و جوباً باید مطابق این نسخه بنویسند تا کلام خدا چه از حیث تلاوت و چه از حیث کتابت در همه جا و برای همیشه در جهان یکی بوده و هیچگونه اختلاف لفظی و کتبی نداشته باشد.

هیچکدام از قبایل مختلف و متعدد عرب با آن که سخت پای بند لهجة خاص خود بودند، با این اقدام و فرمان عثمان در یکسان‌کردنِ لهجة قرآن کوچکترین مخالفتی نکردند. همه آن‌ها که متوجه نتیجة نیک اقدام عثمان شده بودند از استعمال لهجة خود در تلاوت یا کتابت قرآن امتناع ورزیدند و مطابق نسخة قرآن عثمانی به تلاوتِ قرآن پرداختند و مطابق این نسخه برای خودشان قرآن نوشتند و نگهداشتند.

بنابراین، و با توجه به روایت ثابت و صحیح تاریخی، قرآن کریم با پیشنهاد مؤکد حضرت عمر فاروق و به دستور بی‌چون و چرای حضرت ابوبکر صدیق یک جا جمع و تدوین شد و از نابودی و اضافه و نقصان محفوظ گردید. در اثر اقدام حضرت عثمان ذی النورین از اختلاف در قرائت و کتابت جلوگیری به عمل آمد. و نتیجةً نسخه‌های بی‌شمار قرآن که در جهان در گذشته وجود داشته یا اکنون وجود دارد یا در آینده به وجود آید، بی‌کم و بیش عیناً همان قرآنی است که خدا ج به وسیلة روح الأمین جبرئیل بر قلب طاهر محمد الأمین رسول رب العالمین نازل فرموده است و با این ماجرا وعدة خدا که فرموده است:(حجر: 9) تحقق و واقعیت پیدا کرد.

این اقدام مهم عثمان که مسلمین را از اختلاف در کتاب خدا حفظ کرد نه تنها مورد اتفاق اهل سنت و نه فقط مورد تمجید اهل سنت می‌باشد، بلکه علمای محقق شیعه نیز در این امر با اهل سنت هم‌صدا هستند و عثمان را در این کار ستایش می‌کنند و اقدامش را ستایش و کارش را تجلیل می‌نمایند.

علامه خوئی در کتابِ البیان ص 170 می‌گوید: اگر بگوئیم ابوبکر جمع‌کنندة قرآن بوده است چنین بود که ابوبکر همان قرآن مشهور بین اصحاب را برای خود رونویسی و تدوین نموده است. شکی نیست که عثمان نیز قرآن را در زمانِ خودش جمع و مدون نموده، اما نه به این معنی که آیات و سوره‌های آن را به سلیقة خود جمع کرده باشد. خیر، بلکه به این معنا که مسلمین را بر یک قرائت مشهور و متواتر بین اصحاب جمع نموده است و از تشتت و تفرقه در قرائت قرآن جلوگیری کرده و مسلمین را از اختلاف در قرائت بازداشته است.

علامه خوئی باز در جای دیگر از کتاب البیان می‌گوید: عثمان مردم را به یک قرائت وادار کرد همان قرائتی که متعارف بین مسلمین بود و از رسول خدا گرفته بودند. این کار عثمان کار خوبی بود و خدمتی بود که احدی از مسلمین بر او انتقاد نکرد.

حارث محاسبی یکی دیگر از علماء محقق شیعه می‌گوید: مشهور بین مردم این است که عثمان قرآن را جمع نموده ولی چنین نیست و این شهرت اصلی ندارد. عثمان مردم را فقط بر قرائت به طریق واحد وادار کرد آن هم با اشاره و اختیار مهاجرین و انصار.

اسماعیل سلیمان المیر علی دانشمند محقق شیعی لبنانی در کتابِ خلفاء محمد ص 173 می‌گوید: چون عده زیادی از حافظان و قاریانِ قرآن در صفوف جهاد به شهادت رسیدند، عمر بن الخطاب از ترس این که مبادا با شهادت بقیة آن‌ها پاره‌ای از قرآن ضایع و از بین برود به ابوبکر پیشنهاد و اصرار کرد تا تمام قرآن را تدوین و یکجا جمع نماید.

ابوبکر این کار را پسندید و به زید بن ثابت که جوانی دانا، امین و حافظ قرآن بود دستور داد تا قرآن را تدوین نماید. زید نیز قرآن را در یک نسخه مستقل جمع و تدوین کرد.

ابوبکر این نسخة قرآن را نزد خود نگهداشت و همین که عمر پس از وفات ابوبکر به خلافت رسید، این نسخة قرآن را نزد خود نگه داشت.

چون قبایل مسلمین در دورانِ خلافت عثمان در گوشه و کنار کشور اسلامی پراکنده شدند و لهجة آن‌ها کمی باهم مختلف بود، در قرائت قرآن نیز باهم اختلاف داشتند، لذا حُذیفه بن الیمان صحابی رسول الله به عثمان پیشنهاد کرد تا قرآن را از اختلاف حفظ نماید و مسلمین را بر یک قرائت هماهنگ کند.

عثمان این فکر را پسندید و آن نسخة قرآن را که در زمان ابوبکر نوشته شد و اکنون نزد حفصه دختر عمر بود از او گرفت و به زید بن ثابت سپرد و امر فرمود تا از روی این نسخه چند نسخه استنساخ نماید.

پس از این که این نسخه‌ها نوشته شد، به هریک از مراکز ایالات کشور اسلامی نسخه‌ای فرستاد و امر کرد تا فقط این نسخه‌های قرآن را که به زبان فصیح قریش نوشته شده ملاک عمل و مرجع تلاوت و کتابت قرار دهند.

اسماعیل سلیمان المیر علی سپس اضافه می‌کند: این کار عثمان کار بس مهمی بود و کمتر از کار ابوبکر نبود. ابوبکر خواست قرآنکریم را بی‌کم و بیش برای مسلمین حفظ کند و عثمان خواست تلاوت و کتابت قرآن نزد تمام قبایل و اقوام مسلمین در همه جا و در تمام عصور یکسان باشد، تا در کلام الله اختلافی راه نیابد.

این بود عقیدة سه نفر از علمای محقق شیعه که به عنوان نمونه‌ای از عقیدة علمای شیعه نقل کردیم. با دقت در آنچه که در باره قرآن گفتیم برای ما محقق می شود که اگر قرآنی طبق روایت شیعه نزد حضرت علی بوده است، مسلماً آن قرآن هیچگونه اختلافی با قرآن موجود در بین مسلمین نداشته است.

علامة خوئی در کتاب البیان ص 171 در تأیید این مطلب می‌گوید: اگر قرآنی طبق روایت آحاد نزد امیرالمؤمنین بوده دلیل بر این نمی‌شود که آن قرآن کمتر یا زیادتر از این قرآن موجود بوده است.

توسعة مسجد نبوی:

چون در دورانِ خلافت عثمان س شهر مدینه مرکز حکومت اسلام وسعت یافت و ساکنان شهر زیاد شدند و مسجد نبوی که عمر بن الخطاب آن را در دورانِ خلافتش وسیع‌تر از قبل کرده بود، بازهم گنجایش نمازگذاران را نداشت، عثمان آن را در سال 29 هجری یعنی در سال ششم خلافتش وسیع‌تر کرد. دیوارهای آن را به طول یک صد و شصت گز (هشتاد متر) و به عرض یک صد و پنجاه گز (هفتاد و پنج متر) با آهنگ و سنگ‌های منقش بنا کرد. ستون‌ها آن را از سنگ‌های مرصع ساخت^{(^[104])} و تیرهای سقف مسجد را چوب ساج^{(^[105])} که نسبتاً کم‌یاب و گران‌قیمت بود قرار داد. چون عمر بن الخطاب قبلاً شش در برای مسجد قرار داده بود عثمان نیز چنین کرد و نتیجةً مسجد نبوی هم وسیع و هم زیبا و شکیل و به صورت برازنده‌ای درآمد.

همچنین عثمان س چنانکه ابن کثیر در البدایة والنهایة، ج 7، صـ 151 می‌گوید: در سال 26 هجری مسجد الحرام را توسعه داد و علایم مشخصه حرم مکی را که کهنه شده بود عوض کرد و علایم جدیدی به جای آن‌ها قرار داد، فرضی الله عن عثمان و جزاه عن الإسلام و المسلمین خیراً. اکنون به بحث خود در تاریخ عثمان در همین جا خاتمه می‌دهیم و می‌رویم تا بپردازیم به ذکر تاریخ امام علی بن ابی طالب خلیفة چهارم رسول الله rص.

[1]- اروی بر وزن پروا.

[2]- عباس عقاد در کتابش به نام ذی النورین عثمان بن عفان صفحه 53 می‌گوید: عثمان شش سال بعد از عام الفیل در طایف که خوش‌هواترین نقطة حجاز است، متولد شد. اگر این روایت صحیح باشد، عثمان شش سال کوچکتر از حضرت رسول بود و در طایف نه در مکه به دنیا آمده است.

[3]- سُعدی بر وزن کبری.

[4]- حکم بر وزن قسم.

[5]- برای عثمان از رقیه پسری به دنیا آمد که نامش را عبدالله گذارد. این پسر در اثر زخم شدیدی که از منقار خروسی به چشمش رسید، در سن هفت سالگی در ماه جمادی الأولی سال چهارم هجرت در مدینه وفات یافت.

[6]- در روایت دیگری آمده که می‌گفتند: احبک والرحمن حب قریش عثمان. یعنی قسم به خداوند رحمان که من تو را به همان اندازه دوست می‌دارم که قریش عثمان را دوست می‌دارند ولی روایت اول هم صحیح‌تر و هم معقول‌تر است.

[7]- بیعت حدیبیه نزد مسلمین به (بیعت الرضوان) نیز مشهور است، این عنوان بدین جهت است که قرآن می‌فرماید: ﴿ôs)©9 _ÅÌu ª!$# Ç`tã úüÏZÏB÷sßJø9$# øÎ) tRqãèÎ$t7ã |MøtrB Íotyf¤±9$#﴾.

[8]- صفحه 18 و 19 جزء پنجم بخاری.

[9]- صفحه 151 جزء ششم دائرة المعارف فرید وجدی می‌گوید: عثمان یک هزار شتر داد؛ ولی در پاروقی صفحه 94 جزء سوم تاریخ الکامل ابن الأثیر آمده که سیصد شتر تقدیم داشته است.

[10]- بشارتی که رسول الله به عثمان داده منطبق با آیه 114 سوره هود است که می‌فرماید: به راستی که اثرات و ثواب اعمال نیک و اقوال صادقانه که از انسان صادر می‌شود، آثار گناهانِ کارها و گفتارهای بدش را محو می‌کند و از بین می‌برد.

[11]- جیش العسره در تاریخ اسلام به لشکری گفته شده که رسول الله آن را در گرماگرم تابستان سال نهم هجرت تحت فرماندهی خودش به سرزمین تبوک در مرز شام حرکت داد و با اخذ نتیجه‌ای بسیار مهم به مدینه مراجعت فرمود.

[12]- پاورقی صفحه 54 ج 3، الکامل ابن الأثیر و غالب تواریخ دیگر.

[13]- به چندین کتاب تاریخ مراجعه کردم، هیچکدام نام این شخص را ذکر نکرده اند.

[14]- ابویحیی صهیب بن سنان بن مالک در کودکی در شهر ایله عراق به دست رومی‌ها که به عراق حمله کرده بودند، افتاد و به عنوان اسیر به روم برده و در آنجا بزرگ می‌شود. بدین جهت او را صهیب رومی می‌گویند. عبدالله بن جُدعان او را از تاجری که وی را از روم خریده به مکه آورده بود، خرید و آزادش کرد. پس از این که رسول الله به نبوت مبعوث شد، او و عمار بن یاسر باهم مسلمان شدند. همین که رسول به مدینه هجرت کرد او نیز پس از چند روز هجرت کرد و به مدینه رفت.

[15]- مسور بر وزن بهتر و مخرمه بر وزن مفخره می‌باشد.

[16]- ابوطلحه یکی از بزرگان انصار بود.

[17]- ص 37 ج 3 الکامل ابن الأثیر و ص 146 ج 7 البدایة والنهایة و سایر کتب تاریخ.

[18]- تاریخ ابن کثیر ص 147 ج 7 و تاریخ ابن الاثیر ص 37 ج 3.

[19]- آیة 46 سوره الکهف.

[20]- این است متن خطبه عربی عثمان که می‌گوید: «إنکم فی دار قلعة، وفی بقیة أعمار فبادروا أجلکم بخیر ما تقدمون علیه. ألا وإن الدنیا طویت على الغرور. فلا تغرنکم الحیاة الدنیا، ولا یغرنکم بالله الغرور. اعتبروا بمن مضى، ثم جدوا ولا تفعلوا. أین أبناء الدنیا وإخوانها الذین أثاروها وعمروها ومتعوا بها قلیلا؟ ألم تلفظهم؟ ارموا بالدنیا حیث رمى الله بها، واطلبوا الآخرة. فإن الله ضرب بها مثلاً بالذی هو خیر. فقال: ﴿

[21]- پس از هر نوبت قاعده زنانگی در رحم زن تخم به وجود می‌آید. اگر نطفه مرد به این تخم برسد، راه حیات در پیش می‌گیرد و الا طبعاً از بین می‌رود.

[22]- حسن ابراهیم، در کتابش به نام تاریخ الإسلام به این مطلب تصریح کرده است.

[23]- اهل ذمه به اقلیت‌های غیر مسلمانی گفته می‌شود که در کشورهای اسلامی اقامت دارند.

[24]- متن عبارت این قسمت از بخشنامه عثمان چنین است:

اما بعد: فإن الله خلق الخلق ولا یقبل إلا الحق، خذوا الحق واعطوا الحق، والأمانة قوموا علیها ولا تکونوا أول من سلبها، فتکونوا شرکاء من بعدکم. الوفاء الوفاء لا تظلموا الیتیم والمعاهد، فإن الله خصم لمن ظلمهم ص 258 ج 1 تاریخ الإسلام، حسن إبراهیم مصری.

[25]- عقبه بر وزنِ غنچه.

[26]- آیه 61 سوره انفال؛ یعنی: هرگاه مایل به صلح شدند، پس از آن‌ها بپذیر، و با آن‌ها صلح کن.

[27]- مسلمه بر وزن عنبره.

[28]- البدایة والنهایة، ج 18، ص 150.

[29]- عبدالله بن سعد بن ابی سرح یکی از امراء و فرماندهان دلیر لشکر اسلام بود که در پادگان مصر تحت امر عمرو بن العاص انجام وظیفه می‌کرد.

[30]- عمرو بن العاص می‌خواست با این اقدام دست به کاری بزند که هرچند موقتاً باشد از شدت جنگ که احتمال داشت دشمن پیروز شود بکاهد، تا خداوند راه فرجی بر روی مسلمین بگشاید. و چنین نیز شد، زیرا در اثر مبارزه جنگاور مسلمین با رزمنده رومی طبق رسم آن روزگار عملیات جنگی به کلی متوقف و طرفین ناظر مبارزه این دو نفر و منتظر نتیجه کار آن‌ها شدند. چون مبارزه به نفع مسلمین انجام گرفت، روحیه‌ای در آن‌ها به وجود آمد که دل به نصرت خدا بستند؛ از خود گذشته جنگیدند و به پیروزی رسیدند و بالعکس لشکر روم که یکی از پهلوانان مشهور خود را از دست دادند روحیه خود را باختند و شکست خوردند. این بود آنچه عمرو بن العاص سیاستمدار و نابغه جنگ از این اقدام می‌خواست.

[31]- تاریخ الإسلام، حسن ابراهیم مصری ص 26.

[32]- برقه بر وزن صفحه نام ییک از شهرهای لیبی بوده که اکنون آن را مرج می‌گویند.

[33]- طرابلس در قدیم نام یکی از استان‌های لیبی بوده که غرباً به مرز تونس و الجزایر و شرقاً به غزان و قیروان می‌رسید. این استان که آبادترین و پرجمعیت‌ترین نواحی لیبی بود، در سال 642 میلادی به دست مسلمین افتاد.

[34]- نوبه بر وزن بوته از مناطق افریقا محسوب می‌شود که در امتداد ساحل رود نیل بین اسوان و سودان واقع است و منقسم می‌شود به نوبه سفلی که عبارت است از قسمت‌های واقع بین اسوان و دره حلفانی سودان و نوبه علیا که عبارت است از مناطق واقع در مرز سودان.

[35]- افریقا در جغرافیای قدیم به دو بخش تقسیم می‌شد. یکی افریقای شرقی که عبارت بود از سرزمین‌های بربر که طرابلس و طنجه را در بر می‌گرفت و افریقای غربی که مغرب دور، لیبی و تونس را فرا می‌گرفت.

[36]- ابن کثیر در البدایة والنهایة؛ ج 6 ص 152 عده آن‌ها را یک صد و بیست هزار نفر و به قولی دویست هزار نفر و عده مسلمین را بیست هزار نفر ذکر کرده است.

[37]- مورخین عرب نامش را معرب کرده می‌گویند جرجیر.

[38]- شهر سبطله به مسافت دو شبانه روز (با وسایل آن روز) با قیروان در ایالت لیبیا فاصله داشت تاریخ ابن کثیر ص 152.

[39]- تاریخ ابن کثیر ص 146 و تاریخ الإسلام، حسن ابراهیم مصری ص 261.

[40]- برذون بر وزن فردوس، به اسب نژاد تاتاری گفته می‌شود.

[41]- قطا بر وزن نما، نام پرنده‌ای است در زبان عرب که در فارسی مرغ سنگ خوار نامیده شده است.

[42]- قفصه یکی از شهرهای بزرگ تونس بود که قدیماً آن را کسبه می‌گفتند.

[43]- قسطنطنیه که اکنون استانبول نام دارد شهر بزرگی است در ترکیه در کنار بوسفور. این شهر در قدیم پایتخت امپراتوری بیزانس یعنی روم شرقی بود. این امپراتوری در دورة امپراتور در کادیوس در سال 395 م از بسفور تا فرات حکومت می‌کرد. این شهر به سال 700 قبل از میلاد مسیح به دستور قدماء یونان بنا شده است.

[44]- قبرس (بضم قاف وراء بر وزن بلبل) جزیره‌ای است به مساحت 9251 کیلومتر مربع واقع در شرق بحر متوسط بین سوریه و ترکیه. مرکز این جزیره شهر بزرگ نیکوزیا و بندر تجاری مهم آن فاماگوستا می‌باشد. دولت انگلیس در سال 1878 بر این جزیره استیلاء یافت و در سال 1959 م به آن آزادی داد. پس از آن عضو کومنولث گردید.

[45]- این عبدالله بن قیس همان است که به فرمان عثمان بر خاک اندلس حمله کرد.

[46]- چون این جزیره پادگان مقتدری نداشت، طبق قراردادی سالیانه به دولت روم باج می‌دادند که هنگام ضرورت بدادشان برسد و از آن‌ها دفاع نماید.

[47]- چنانکه نوشتیم عثمان در فرمانی که برای تصرف اندلس به عبدالله ابن نافع بن قیس و عبدالله بن نافع بن الحصین نوشت تصریح کرد که، فتح اندلس کار برای حمله و تسلط بر قسطنطنیه (پایتخت بیزانس) آسان می‌نماید. از این فرمان فهمیده می‌شود که کارهای مسلمین و بسط نفوذشان طبق نقشه و هدف صحیحی بوده. در تاریخ نیز می‌خوانیم که چقدر درست و حساب شده و نتیجه‌بخش بوده است.

[48]- کما آن که عمر با لشکر اسلام به ایران حمله کرد و تاج و تخت شاهنشاهی ایران را برهم زد و برباد داد و بر قسمت اعظم خاک ایران استیلاء یافت و قوای نظامی ایران اگر برتر از قوای روم نبود، کمتر نبود.

[49]- البدایة والنهایة، ج 7، صص 157.

[50]- سقلیه (سیسیل) جزیره‌ای است به وسعت 25708 کیلومتر مربع؛ اولین قومی که آن را آباد کردند فینیقیها و پس از آن یونانیها بودند. عرب‌ها در سال 827 میلادی به فرمان زیادة الله الأغلبی پادشاه قیروان بر آن دست یافتند. اکنون جزء کشور ایتالیا محسوب می‌شود.

[51]- طول این نهر 812 کیلومتر و سرچشمة آن در سویس می‌باشد. معظم آن از خاک فرانسه و از وسط شهر لیون LEUON در جنوب شرقی فرانسه می‌گذرد.

[52]- امیر عبدالله آخرین امرای مسلمان است که در اسپانیا امارت می‌کرد و غرناطه آخرین استانی است از استان‌های اسپانیا که از دست مسلمانان خارج شد و بدین ترتیب دست مسلمانان از کلیه سرزمین اسپانیا قطع گردید.

[53]- دولت ایران از 538 قبل از میلاد تا سال 640 بعد از میلاد یعنی 1178 سال بر سرزمین‌ عراق سیادت داشت و آن را استعمار کرده بود، تا آن که در سال 640 به دست مسلمین افتاد.

[54]- مصر و شامات از سال 330 قبل از میلاد تا سال 640 پس از میلاد که به دست مسلمین فتح شد تحت استعمار دولت یونان و روم بود. یعنی این دو دولت به تناوب 970 سال بر این دریا تسلط داشتند و حکومت می‌کردند.

[55]- تاریخ اسلام، حسن ابراهیم مصری، ص 264.

[56]- تاریخ اسلام، حسن ابراهیم مصری، ص 264.

[57]- تاریخ اسلام، حسن ابراهیم مصری، ص 264.

[58]- به این دو استفهام در این آیه در اصطلاح علم نحو، استفهام انکاری گفته می‌شود، یعنی هیچکس این نوع زندگی را حرام نکرده است.

[59]- تاریخ الخلفاء دکتر حسن ابراهیم، پاورقی ص 356.

[60]- البدایة والنهایة، صـ 169.

[61]- البدایة والنهایة، صـ 169.

[62]- قرط بر وزن سرب خوانده می‌شود.

[63]- عبدالله بن سباء معروف به (ابن السوداء) از علماء طراز اول یهود صنعاء یمن بود. در خلافت عثمان تظاهر به اسلام کرد تا در لباس دوست کار دشمن بکند.

[64]- IDEE کلمه‌ای است فرانسوی به معنی فکر، اندیشه، عقیده و تصور.

[65]- ایده‌آل IDEAL نیز فرانسوی و به معنی آرزوی عالی و کمال مطلوب می‌باشد.

[66]- ابوموسی اشعری از طرف عمر بن الخطاب به امارت بصره منصوب شده بود. عثمان او را در سال 25 هجری از امارت بصره مغزول کرد و عبدالله بن عامر پسر دائی خود را به جای او فرستاد. سپس عبدالله بن عامر را نیز معزول و به جایش سعید بن العاص را فرستاد که اکنون او را برکنار می‌کند و ابوموسی را به جای او می‌گمارد.

[67]- البدایة والنهایة، ج 7 صـ 170؛ ابن کثیر، الکامل، ج 3، ص 79.

[68]- البدایة والنهایة، ص 170.

[69]- جحفه بر وزن تحفه می‌باشد.

[70]- الکامل، ج 3، ص 81.

[71]- البدایة والنهایة، ص 171 و 172.

[72]- سعید بن زید شوهر فاطمه بنت الخطاب خواهر عمر بن الخطاب و یکی از عشره مبشره بود.

[73]- روایتی دیگر می‌گوید: قبل از این که عثمان به خانه برسد مروان و چند نفری از بنی امیه به خانه رفتند و در انتظار عثمان نشستند.

[74]- البدایة والنهایة، ج 7، ص 172.

[75]- رک: البدایة والنهایة، ج 7، ص 173.

[76]- حُکَیم بر وزن رتیل، دزد راهزنی بود که مردم اطراف بصره و مسافرین در راه‌ها از دستش به ستوه آمده بودند. لذا عثمان به عبدالله بن عامر والی بصره دستور داد تا او را با همدستان شرورش در شهر بصره نگهدارد و نگذارد از شهر خارج شوند. دشمنی او با عثمان و عبدالله بن عامر از اینجا برخاست. او در جنگ جمل کشته شد و به سزای کار خود رسید.

[77]- مصر در غرب مدینه و کوفه و بصره در شرق مدینه است. پس مصری‌ها از مدینه به سمت غرب و بصری‌ها و کوفی‌ها به جهت شرق حرکت کرده اند. یعنی آن‌ها در جهت مخالف یکدیگر حرکت می‌کردند. مسلماً نمی‌شود از یکدیگر اطلاع داشته باشند.

[78]- ایله بر وزن خیمه بندری است در شمال عقبه در کنار بحر احمر. اکنون به بندر ایلات معروف شده است.

[79]- شهر رمله که در شمال شرقی شهر قدس واقع است، ابوایوب مالکی یکی از فرماندهان جزء جبهه فلسطین آن را در سال 634 به فرمان عمرو بن العاص فرمانده کل این جبهه از دست بیزانس گرفت.

[80]- چوب سورده است شاعر عرب که می‌گوید:

من ذا الذی ماساء قط
ومن له الحسنى فقط

یعنی: کیست که هرگز بد نکرده است و کیست که هرچه کرده است همه نیکوست؟ یعنی: چنین کسی در دنیا نبوده و نیست.

[81]- عبدالرحمن بن خلدون مؤرخ، محقق، فیلسوف و یک سیاستمدار ژرفنگر بود و سیاسی متعمق بود. در جامع الأزهر مصر درس خواند و در منطق متبحر و در فقه اسلامی حجة و در تاریخ ثقه بود. در سال 1332 میلادی در تونس متولد شد و در سال 1406م وفات یافت.

[82]- ابن کثیر در البدایة والنهایة، ج 7 صـ 181 عده آن‌ها را قریب به سیصد نفر ذکر کرده است.

[83]- سورة زلزال، آیة 7 و 8.

[84]- سورة انعام، آیة 132. سورة احقاف، آیة 19.

[85]- سوره توبه، آیة 100.

[86]- سورة انفال، آیة 74.

[87]- مهاجرین به مسلمانانی گفته می‌شود که تا قبل از فتح مکه برای حفظ دین‌شان از شهرشان چه مکه و چه شهرهای دیگر به مدینه هجرت کردند.

[88]- انصار به اهل مدینه گفته می‌شود که مهاجرین را در شهرشان جا دادند و در منازل‌شان مأوی دادند و آن‌ها را در پناه خود گرفتند و به یاری آن‌ها شتافتند.

[89]- حاطب بر وزن طالب و بلتعه بر وزن فلسفه می‌باشد.

[90]- نام محلی بوده در بین راه مکه و مدینه.

[91]- کجاوه صندوق چوبی دارای سایه‌بانی بود که دوتای آن را در قدیم در دو طرف شتر و قاطر می‌بستند و در مسافرت‌های طولانی در آن می‌نشستند.

[92]- سورة هود، آیة 114.

[93]- سورة انعام، آیة 160.

[94]- عمرو بن العاص در باره عبدالله بن سعد می‌گفت: او در کار خویش قوی و در کار خدا ضعیف است.

[95]- عقبه بر وزن تحفه می‌باشد.

[96]- تاریخ طبری پس از این که ولید را به خوبی ذکر می‌کند می‌افزاید: «و لکن قوماً تألبوا علیه فاتهموه امام عثمان بأنه یشرب الخمر وشهدوا علیه زوراً فجلده عثمان». یعنی: ولی گروهی دست به دست هم دادند و بر ضد او قیام و او را متهم به شرب خمر کردند. بعضی از آن‌ها در این باره نزد عثمان به دروغ شهادت دادند. عثمان او را حد شرعی شرب خمر زد.

[97]- زهری بر وزن قطبی از تابعین اصحاب بود. او در سال 124 هجری در مدینه وفات یافت.

[98]- سعید بن المسیب از بزرگان تابعین و فقیه و محدث بود. او به سال 91 هجری در مدینه وفات یافت.

[99]- تاریخ سمط النجوم العوالی ج 2 صـ 400 تألیف عبدالملک بن حسین بن عبدالملک العصامی المکی متن عبارت روایت چنین آمده است: «عن الزهری قال قلت لسعید بن المسیب: هل أنت مخبری کیف قتل عثمان وما کان شأن الناس وشأنه ولم خذله أصحاب محمد r؟ فقال ابن المسیب: قتل عثمان مظلوماً، ومن قتله کان ظالماً، ومن خذله کان معذوراً، قلت: کیف؟ قال: لأنه لما ولی کره ولایته نفر من الصحابه، لأنه کان یحب قومه، وکان کثیراَ ما یولی بنی أمیة ممن لم یکن له صحبة و کان من أمرائه ما ینکره الصحابة فکان یستعتب فیهم فلا یعزلهم. فلما کان فی الست الأواخر استأثر ببنی عمه فولاهم دون غیرهم، وأمرهم بتقوى الله».

[100]- شعبی بر وزن فخری از تابعین و محدث بزرگ عصر خود و یکی از شیوخ امام ابی حنیفه بود، او با 500 نفر از صحابه رسول الله ملاقات کرده بود. شعبی در سال 104 در کوفه وفات یافت.

[101]- حسن بصری از تابعین می‌باشد.

[102]- رک: ابن اثیر، الکامل، ج 3، صـ 78، این متنِ پیشنهاد سعید است که به عثمان می‌گوید: «هذا أمر مصنوع یلقی فی السر فیتحدث به الناس، ودواء ذلک طلب هؤلاء وقتل الذین یخرج هذا من عندهم» یعنی: این تهمت‌ها و این شایعات همه ساختگی است که دشمنان در خفا می‌سازند و پنهانی به مردم می‌گویند. مردم نیز نافهمیده قبول و نافهمیده حرف می‌زنند. علاج این کار این است که این دشمنان فتنه‌انگیز را بخوهی و آن‌هائی را که این تهمت‌ها را از آن‌ها صادر می‌شود به قتل برسانی.

[103]- یک روایت تاریخی می‌گوید: چهار نسخه و روایتی می‌گوید: هفت نسخه نوشتند. عثمان به هریک از شهرهای مکه، بصره، شام، کوفه، بحرین و یمن یک نسخه فرستاد و یک نسخه را در مدینه نگهداشت. مصطفی صادق الرافعی دانشمندِ مصری در کتاب اعجاز القرآن این روایت را ترجیح می‌دهد. گویا نسخه‌ای که به شام فرستاده شده بود تا قرن هشتم هجری در مسجد دمشق باقی بوده و بعداً به لنینگراد و سپس به جای دیگر برده شده و اکنون معلوم نیست به کجا برده شده و آیا تاکنون در جائی موجود است یا خیر.

[104]- رک: ابن اثیر، البدایة والنهایة، ج 7، صـ 154.

[105]- ساج درختی است شبیه به درخت چنار که برگ‌های پهن و نوک‌تیز و گل‌های کوچک و میوه‌ای شبیه به پسته دارد. چوبش زیبا، سخت، با دوام و برای ساختن مبل، کمد و امثال آن به کار می‌رود. مهد آن آسیای جنوبی و اندنوزی می‌باشد.

سعدالله مصطفائی - عثمان یوسفی پنج‌شنبه 26 اردیبهشت‌ماه سال 1392 ساعت 09:03 ق.ظ

پایگاه اطلاع رسانی کاروان ۲۵۰۱۳ لبیک حج- شهرستان بانه

پایگاه اطلاع رسانی کاروان ۲۵۰۱۳ لبیک حج- شهرستان بانه

درباره من

تقویم