اهمیت حج در تمدن اسلامی

معاونت امور روحانیون - مدیریت آموزش

محسن مرادی

1

مقدمه :

حج نمایشی پر شکوه از اوج رهایی انسان موحد از همه چیز جز او ، و عرصه پیکاری فرا راه توسن نفس ، جلوه بی مانندی از عشق و ایثار و آگاهی و مسئولیت ، در گستره حیات فردی و اجتماعی است ، پس حج تبلور تمام عیار حقایق و ارزشهای مکتب اسلام است مومنان گرچه با این عبادت الهی ، آشنایی دیرینه دارند و هر سال با حضور شور انگیز از سراسر عالم ، زنگار دل ، با زلال زمزم توحید می زدایند ، و با حضرت دوست تجدید میثاق می کنند و گر چه میراث ادب و فرهنگ ما ، مشعون از آموزه های حیاتبخش حج است اما هنوز ابعاد بی شماری از این فرضیه مهم ، ناشناخته و مهجور مانده است لذا بر همین مبنا مطالب ذیل هرچند قاصر و الکن در پی تبین و اهمیت این واجب بزرگ الهی در متون و مکتب

اسلامی می باشد امید است که در حد توان و وسع بتوان در این زمینه گام برداشت

معاونت امور روحانیون - مدیریت آموزش

محسن مرادی

1

مقدمه :

حج نمایشی پر شکوه از اوج رهایی انسان موحد از همه چیز جز او ، و عرصه پیکاری فرا راه توسن نفس ، جلوه بی مانندی از عشق و ایثار و آگاهی و مسئولیت ، در گستره حیات فردی و اجتماعی است ، پس حج تبلور تمام عیار حقایق و ارزشهای مکتب اسلام است مومنان گرچه با این عبادت الهی ، آشنایی دیرینه دارند و هر سال با حضور شور انگیز از سراسر عالم ، زنگار دل ، با زلال زمزم توحید می زدایند ، و با حضرت دوست تجدید میثاق می کنند و گر چه میراث ادب و فرهنگ ما ، مشعون از آموزه های حیاتبخش حج است اما هنوز ابعاد بی شماری از این فرضیه مهم ، ناشناخته و مهجور مانده است لذا بر همین مبنا مطالب ذیل هرچند قاصر و الکن در پی تبین و اهمیت این واجب بزرگ الهی در متون و مکتب

2

اسلامی می باشد امید است که در حد توان و وسع بتوان در این زمینه گام برداشت .

3

اهمیت حج در متون اسلامی :

پیشگفتار :

از باشکوه همندترین و مهمترین عبادتها در مکتب انسان ساز اسلام ، حج می باشد به طوریکه پیامبر گرامی اسلام حضرت ختمی مرتب صلی الله علیه و آله و سلم حج را رکن و پایه دین می دانند و قرآن تارک آن را کافر و خارج شده از دین شمرده و ابراهیم خلیل علیه السلام از خداوند طلب می کند که دلهای مسلمانان را به سوی این خانه شریف و مقدس تمایل دهد . انجام مناسک و اعمال حج سپری نمودن دوره آموزشی سیر و سلوک انسان به سوی خداوند منان است و انسان حج گزار در آن وادی همانند انسان فرشته خوئی است که پا به پای فرشتگان در بیت المعمور به طواف خانه معشوق می پردازد و پروانه ای است که در عشق معبود واله خود ،

لبیک گو بال و پر می سوزاند تا به وصال معشوق نائل آید اگر

4

حاجی به این ابعاد توجه نماید و با آگاهی و بصیرت در این راه قدم بگذارد به یقین دست آوردهای فراوانی برایش در بر خواهد داشت از جمله این دست آوردها ، بالایش روح و پاک شدن از

آلودگی های روحی و اخلاقی است که زائر آگاه و عارف با دستیابی به آن می تواند در مسیر کمال انسانی سیر کند و خود را به خداوند و ولی نعمت خود نزدیکتر سازد و در نتیجه بهشت و رضوان الهی را به عنوان پاداش دریافت نماید اما آلودگان و ناخالصان با گام نهادن در این راه جز به قصد توبه و جبران خطا طرفی نمی بندند ، حرمت شکنان این حریم را خداوند می شکند و به پویندگان موفق این راه بهشت جایزه می دهد عارفان در این دیار بر بال فرشتگان گام می نهند و با دیدن جای پای ابراهیم ، راه صحیح زندگی کردن

می آموزند ، التجا کنندگان و متوسلان پرده کعبه ، در زیر ناودان طلا به انتظار نزول رحمت ، اشک می ریزند و اسماعیل و هاجر و

5

نزدیک به هفتاد پیامبر را در حجر اسماعیل بر صدق خویش گواه می گیرند .

بدیهی است پیمودن چنین مسیری نیاز به معرفت دارد و مقدمه آن دانایی و آموختن اسرار و معارف دریا وار حج و آگاهی یافتن نسبت به اهداف و آرمانهای این واجب بزرگ الهی می باشد .

اهمیت حج :

امام خمینی قدس سره می فرماید : حج کانون معارف الهی است که از آن محتوای سیاست اسلام را در زوایای زندگی باید جستجو کرد . حج پیام آور ایجاد و بنای جامعه ای بدور از رذائل مادی و معنوی است . حج تکرار همه صحنه های عشق آفرین زندگی یک انسان و یک جامعه متکامل در دنیاست^{( 1 )}.

امام صادق علیه السلام در اهمیت حج می فرمایند :

« اگر مردم حج این خانه را ترک کنند بی درنگ عذاب الهی بر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. صحیفه نور ج 20 ص 229

6

آنها فرود خواهد آمد^{( 1 )}». بر همین اساس اگر نگاهی به سیره و احادیث و روایات ائمه معصومین علیهم السلام و آیات قرآن نمائیم به خوبی روشن می شود که اهتمام و توجه به این فریضه جهانشمول اسلامی ، بیش از آن است که در تصور بگنجد و این تضیه حاکی از نقش موثر حج در اسلام و کیان مسلمین و بلمه سرنوشت بشریت دارد .

برای مثال قرآن کریم کعبه را نخستین خانه مبارک برای خلق و مشعل هدایت برای جهانیان و عامل قیام ناس خوانده و حضرت امام رضا علیه السلام نیز حج را سرچشمه سود و خیر و منفعت برای جمیع خلق ، در شرق و غرب زمین و دریا و خشکی و همه سرزمین ها از حج گزاران و غیر آنها نامیده است و حضرت امام صادق علیه السلام قوام دین را به کعبه پیوند داده و از طرفی امیرالمومنین علی علیه السلام آنرا رمز اقتدار دین و علم اسلام نامیده است و نیز حضرت زهرا سلام ا... علیها در خطا به تاریخی خود

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. وسائل الشیعه ج 8 ص 14

7

فرمودند : والحج تشییدا للذین ... ^{( 1 )} خداوند حج را پشتوانه استواری برای تحکیم دین قرار داد .

وظیفه حکومتها در قبال تارکین حج و تاکید بر انجام دوباره حج :

با توجه به منابع و مقاصد حیاتی است که تعطیل کردن آن به هیچ عنوانی جایز نیست و بر حکومت اسلامی است که : خانه خدا را خالی نگذارند و اگر مردم از رفتن به حج ایا کنند و تساهل ورزند ، الزاماً آنان را به حج اعزام کند و هرگاه توان مالی نداشتند از بیت المال هزینه سفرشان را تامین نمایند و به آنان که از حضور در مراسم و موسم حج و مناسک آن استنکاف ورزند هشدار داده اند که اگر حج را ترک کنند مستوجب هلاکت و عقوبت الهی خداوند شد و پیامبر گرامی اسلام (ص ) نارک حج را در زمره یهود و نصاری بر شمرده است « من مات و لم یحج فلا علیه ان یموت یهودیا اذ نصرانیا » ^{( 2 )} به همین

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. دلائل طبری ص 113. در وسائل ج 2 ص 115 تشنیه للذین آمده است یعنی مایه عظمت و سربلندی دین

2. وسائل الشیعه ص 21

8

منظور است که تکرار حج نیز توصیه شده همانگونه که ائمه

علیهم السلام ده ها بار حج بجا می آوردند و در روایات آمده که پیامبر خدا صل الله علیه و آله وسلم بیست بار حج گزارد که هفت بار آن قبل از بعثت بوده است به علاوه روایاتی است که با صراحت

می گوید :

هیچ عملی جای حج را نمی گیرد :

هیچ عملی هرچند صالح و نافع باشد جایگزین حج

نمی شود . امام صادق علیه السلام از قول پیامبر خدا صل الله علیه و آله وسلم آورده است که در پاسخ به مرد اعرابی ثروتمندی که موفق به حج نشده بود و از آن حضرت می خواست عملی را به وی رهنمون گردد تا بدانوسیله پاداش حج ببرد ، فرمودند : اگر هموزن کوه ابوقبیس طلای سرخ داشته باشی و در راه خدا انفاق کنی ثواب حج را نخواهی یافت . ^{( 1 )} با تامل و درنگ در این روایات و نظایر آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. بحار الانوار ج 99 ص 8

9

که در منابع حدیث بیش از شمار است چنین استفاده می شود که حج از یک عبادت معمولی فراتر است و در میان عبادات نقش مهم و حیاتی دارد و نقابی اسلام و حیات سیاسی ـ اجتماعی است بدان وابسته است و به بیان حضرت امام خمینی ( قدس سره ) فریضه حج در میان فرائض ، از ویژگی خاصی برخوردار است و شاید

جنبه های سیاسی و اجتماعی آن بر جنبه های دیگرش غلبه داشته باشد با آنکه جنبه عبادی اش نیز ویژگی خاصی دارد .⁽¹⁾ اما در برابر این همه ارزش و عظمت ، معاندین با اسلام و عناصر نادان و منحجر با تبلیغات مسموم و بی اساس خود در طول تاریخ تلاش کرده و

می کنند تا از اهمیت و نقش عظیم حج بکاهند و مردم را نسبت به این فریضه مهم الهی بی رغبت کنند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. صحیفه نور ج 15 ص 123

10

حج بهتر است یا صدقه :

ابراهیم بن میمون برای امام صادق علیه السلام نقل می کند : در حضور ابوحنیفه نشسته بودم مردی آمد و از او پرسید : کسی که حج واجب را انجام داده آیا باز هم بهتر است به حج برود ، یا آنکه با هزینه حج ، بنده ای خریده او را در راه خدا آزاد کند ابوحنیفه پاسخ داد : آزاد کردن بنده بهتر است امام صادق علیه السلام پس از نقل این مطلب فرمود : به خدا سوگند که ابوحنیفه دروغ گفته و فتوای ناحق داده است . به خدا سوگند ، حج خانه خدا بهتر است از خریدن و آزاد کردن یک بنده و بنده دیگر تا برسد به ده بنده سپس فرمودند : وای بر ابوحنیفه آزاد کردن کدام بنده به طواف کعبه و سعی صفا و مروه و فیض عرفه و سر تراشیدن و رمی جمرات خواهد رسید ؟ اگر آنگونه باشد که ابوحنیفه گفته دو این مطلب شهرت پیدا کند مردم حج خانه خدا را تعطیل خواهند کرد . ^{( 1 )} در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. فروغ کافی . ج 4 ص 259

11

حدیثی دیگر عمربن یزید می گوید : از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود : حج از آزاد کردن ده برده بالاتر است و شمردند تا به هفتاد بنده رسید سپس فرمود یک طواف و دو رکعت نماز آن از یک بنده آزاد کردن بالاتر است^{( 1 )}. سعید سمان

می گوید : من همه ساله به حج مشرف می شدم در یک سالی که مردم دچار قحطی و سختی شده بودند یاران به من گفتند : اگر امسال هزینه سفرت را در راه خدا صدقه دهی افضل و برتر از حج است پرسیدم : شما مطمئن هستید ؟ گفتند : آری ، من هم هزینه سفر حج را به مستمندان داده و آن سال در خانه ماندم . لیکن در شب عرفه خوابی دیدم که در نتیجه از کار خود پشیمان شده و با خود گفتم از این پس به سخن کسی گوش فرا نمی دهم و حج خانه خدا را ترک نمی گویم ... سال بعد به حج رفته و در منا خدمت

امام صادق علیه السلام رسیدم و داستان خود را شرح دادم حضرت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. ثواب الاعمال ج 1 ص 113

12

پس از بیان مطالبی ، سه مرتبه فرمود : و انی له مثل الحج ؟ انسان با کدام طاعت دیگر می خواهد به پاداش حج دست یابد ؟1 این قضیه بعدی بر اثر تبلیغات غلط حتی در اذهان متدینین نفوذ کرده که

می خواهند آنرا با عقل ناقص خود بسنجند و نتیجه بگیرند که مرتبه حج از صدقه و کارهای عام المنفعه پائین تر است و اولویت به آنهاست و بعضی از کوته فکران حتی به خود اجازه دادند رسما به امامان شیعه اعتراض کنند !

فیاس جاهلانه :

ابوحمزه ثمالی نقل می کند که شخصی به امام سجاد

علیه السلام گفت : شما جهاد در راه خدا را که کاری سخت و مشکل است رها کرده و حج را که کاری ساده و آسان است انتخاب

کرده اید ؟ راوی می گوید امام در آن هنگام که تکیه داده بودند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. فروغ کافی ج 4 ص 257

13

یک مرتبه نشستند و به آن شخص فرمودند : وای بر تو آیا آن مطلبی که رسول خدا صل الله علیه و آله وسلم در حجه الوداع فرمود به تو نرسیده است ؟ پیامبر (صلّی الله علیه وآله) هنگام وقوف به عرفه و در حالی که خورشید غروب می کرد به بلال فرمودند تا از مردم بخواهد ساکت شوند آنگاه که مردم سکوت کردند فرمودند : خداوند ، امروز شما را مورد عنایت قرار داده ، نیکوکارتان را آمرزید و شفاعت نیکوکاران را در حق کنهکارانتان پذیرفت پس با آمرزش گناهان کوچ کنید و از برای آنان که جرمهائی دارند خشنودی خود را ضمانت کرد.⁽¹⁾

حج و قصه پردازان :

از عبدالرحمن ابن عبدالله نقل شده که خدمت

امام صادق علیه السلام عرض کرد عده ای از قصاص می گویند اگر کسی حج واجب را انجام داده و پس از آن به جای رفتن به حج ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. ثواب الاعمال ج 1 ص 111

14

صدقه بدهد بهتر است . امام علیه السلام فرمودند : دروغ گفته اند اگر مردم چنین کنند این بیت تعطیل خواهد شد و حال آنکه خداوند عزوجل این خانه را وسیله قیام برای مردم قرار داده است .⁽¹⁾ از اعمال زشت و ننگین بنی امیه این بود که با یک برنامه حساب شده و شیطانی مسجد جامع اموی را در دمشق بنا کردند تا مردم را از مدینه منوره و مکه مکرمه منصرف نموده و به دمشق متوجه کنند تا بلکه به جای کعبه معظمه به حج آن وادار سازند .⁽²⁾

عبدالملک و حج :

عبدالملک بن مروان نیز مردم شام را از رفتن به حج باز

می داشت مردم به فریاد آمدند و به وی گفتند : ما را از حج و زیارت بیت الله الحرام که یک واجب شرعی است باز می داری ؟ پاسخ داد : محمد بن شهاب زهری از رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) نقل کرد که آن حضرت فرموده است : بار سفر بسته نمی شود مگر به سوی سه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. وسائل ج 11 ص 22

2. سفرنامه حج آیت ا... صافی ص 52

15

مسجد ، مسجد الحرام ، مسجد من و مسجد بیت المقدس سپس گفت : بیت المقدس برای شما به جای مسجد الحرام است و این سنگی که بر حسب روایات ، چون پیامبر می خواست به معراج رود پای خود را بر روی آن گذاشت برای شما بجای کعبه است آنگاه بر آن صخره قبه ای بنا کردو پرده های زیبا بر آن آویخت و خدمتگزارانی نیز برای آن قرار داده و از مردم خواست همان گونه که پیرامون کعبه طواف می کنند بر گرد آن بنا طواف نمایند و در روز عید ، قربانی کرد و سر خود را بتراشند این رسم در دوران بنی امیه برقرار

بود .⁽¹⁾

حج اهل شام :

ناصر خسرو پیرامون حوادث قرن پنجم می نویسد : گروهی از اهل شام در موسم حج به قدس آمده مراسمی بپا می دارند گوسفند قربانی می کنند و گاهی در یک سال بیش از 20 هزار نفر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. تاریخ یعقوبی ج 2 ص 161

16

آنجا حاضر می شوند . ^{( 1 )} همچنین حجاج بن یوسف شخصی که از کارگزاران سفاک و مشهور این دوران است از زائرین قبر رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) می خواست به جای قبر پیامبر گرداگرد قصر عبدالملک را طواف کنند .⁽²⁾

متوکل ، خلیفه عباسی نیز برای شکستن حرمت حج و بی اعتبار ساختن آن در جامعه ، بنائی در سامراء شبیه کعبه ساخت و در نزدیکی آن سرزمینهایی را به نامهای منا و عرفات و ... نامگذاری کرد که آنگاه که امیران او درخواست رفتن به حج داشتند به آنان پیشنهاد کرد در همین جا حج گزارده ، طواف کنند .⁽³⁾

تاکید حضرت علی (علیه السلام) بر حج :

امیرالمومنین حضرت علی علیه السلام در وصیت خود خطاب به فرزندان خود می فرمایند : « الله الله فی بیت ربکم لا تخلوه فابقیم فانه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. تاریخ یعقوبی ج 2 ص 357

2. الصحیح من سیره النبی ص 21

3. تمدن اسلامی ج 2 ص 358

17

ان ترک لم تناظروا » فرزندانم تا زنده هستند حج خانه خدا را ترک نکنید که در چنین صورتی مهلت داده نخواهید شد .^{( 1 )}و در اهمیت و عظمت حج همین بس که خداوند در سوره آل عمران آیه 97

می فرماید : « ... و من کفر فان الله غنی من العالمین » که تارکین این واجب الهی را مورد تهدید جدی قرار داده که حکم کفر را به آنها نسبت داده و بالاخره با این همه تشویق و ترغیب در بجا آوردن حج و این همه تهدید و انزار از ترک آن اگر مسلمانان به حج خانه خدا

بی توجهی کنند بر حاکم اسلامی واجب است تا مردم را برای رفتن به حج مجبور نماید.

امام صادق (علیه السلام) و لزوم حج :

عبدالله بن سنان از امام صادق (علیه السلام) نقل می کند که آن حضرت فرمود : اگر مردم خانه خدا را متروک بگذارند بر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

2. وسائل ج 11 ص 140

18

امام زمان ( حکومت اسلامی ) واجب است آنان را به زیارت حج مجبور کند چه بخواهند چه نخواهند ، چرا که خانه خدا برای حج و زیارت برپا شده است . ^{( 1 )} که این حدیث شریف بیانگر ارج و اهمیت آنست که حتی اگر مردم هزینه سفر را نداشته باشند باید از بودجه حکومت اسلامی مخارج سفر آنان تامین و به حج اعزام شوند :

« فان لم یکن لهم اموال انفق علیهم من بیت مال المسلمین » ^{( 2 )}

ترغیب مردم به حج :

این در حالی است که تاکید و اصرار ائمه اطهار علیهم السلام بر این بوده که از عظمت حج کاسته نشود و همیشه این مراسم عظیم عبادی ـ سیاسی با شکوه هرچه تمامتر برگزار گردد لذا از هر فرصتی استفاده کرده و مردم را به انجام حج ترغیب و تشویق

می فرموده اند : عذا فر می گوید : امام صادق علیهم السلام به من

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. فروغ کافی ج 4 ص 272

2. فروغ کافی ج 4 ص 272

19

فرمود : چه چیز مانع شده که همه ساله به حج نمی روی ؟ گفتم قربانت گردم زن و فرزند ! حضرت فرمود : هنگامی که از دار دنیا رفتی چه کسی آنها را اداره می کند ؟ به همسر و فرزندانت سرکه و زیتون بخوران و با مازاد آن همه ساله به حج مشرف شو .⁽¹⁾

امام صادق (علیه السلام) نیز با افراد دیگری نیز همین برخورد و رفتار را داشته اند در همین راستا عیسی بن ابی منصور می گوید :

امام صادق (علیه السلام) به من فرمود : ای عیسی اگر می توانی نان را با نمک بخوری و همه ساله به حج بروی این کار را بکن .^{( 2 )}ترغیب و تشویق مردم بحدی است که امام صادق (علیه السلام) می فرماید :

« لیس فی ترک الحج خیره » برای ترک حج ، استخاره جایز نیست و حتی برای رفتن به حج نباید مشورت کرد .

در روایتی دیگر آمده که اسحاق بن عمار می گوید : به

امام صادق (علیه السلام) گفتم : مردمی ضعیف الحاب با من در مورد حج

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. وسائل حج 11 ص 134

2. وسائل ج 11 ص 135

20

مشورت کرد به او گفتم حج نرود ، آنگاه امام فرمود :

« ما اخلقک ان تمرض سنه » و اسحاق بن عمار می گوید : یک سال پس ازآن مریض بودم . ^{( 1 )} از جمله شرایط وجوب حج استطاعت مالی است اما در روایات آمده که حتی کسانیکه مستطیع نیستند نیز برای انجام این فریضه الهی تلاش نمایند و تشویق شده اند . معاویه بن وهب از افراد مختلفی نقل می کند که به امام صادق (علیه السلام) گفته اند ما مقروض هستیم آیا پول قرض کرده و حج انجام دهیم ؟ امام

فرموده اند : آری ( حج وسیله خواهد بود ) که دین او زودتر ادا شود . ^{( 2 )} و در برخی از احادیث آمده که از تجار خواسته شده تا در طول سال مقداری از سود حاصله از کسب و تجارت خود را برای حج کنار گذاشته تا از آن برای انجام فریضه حج استفاده نمایند .⁽³⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. فروغ کافی ج 4 ص 271

2. وسائل ج 11 ص 140

3. وسائل ج 11 ص 143

21

عیسی بن ابی منصور می گوید : امام صادق (علیه السلام) به من فرمود : ای عیسی دوست دارم خداوند در فاصله بین حج گذشته و آینده همیشه تو را در حالتی ببیند که برای حج آینده آماده

می شوی .⁽¹⁾

ثمرات عظیم حج :

معاویه بن عمار از امام صادق (علیه السلام) نقل می کند که حضرت فرمودند : هنگامیکه رسول خدا (صلّی الله علیه وآله) از عرفات کوچ نمود در ابطح یکی از اعراب بیابانی به حضور آن حضرت شرفیاب شده عرضه دانست : من مردی ثروتمندم ، قصد حج داشتم هنگام حرکت مانعی پیش آمد و نتوانستم به حج مشرف شوم حال شما امر فرمایید من با این مال کار نیکی انجام دهم که ثواب حج را درک کنم حضرت به سوی کوه ابوقبیس رو کرد و فرمود : اگر به مقدار این کوه طلای سرخ داشته باشی و همه را در راه خدا انفاق کنی به ثواب و بهره ای

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. وسائل ج 11 ص 150

22

که حاجیان رسیده اند نخواهی رسید ^{( 1 )} باز عمر بن یزید می گوید از امام صادق (علیه السلام) شنیدم که می فرمود : حج از هفتاد بنده آزاد کردن ارزشش بالاتر است پرسید ما یعدل الحج شی ء ؟ : قال علیه السلام ما

یعدله شی ء . آیا ارزش چیزی با حج برابری می کند ؟ حضرت فرمودند : چیزی با آن برابری نمی کند . در روایت دیگر آمده است . ^{( 2 )} نماز واجب ارزشش از بیست حج بالاتر است و حج از خانه پر از طلائی که انسان تمامی آنرا در راه خدا انفاق کند ثواب و ارزشش بالاتر است . همچنین از رسول خدا ( ص ) نقل شده که فرمودند : ... لیس شی ء لفضل من الحج الا الصلوه و فی الحج هیهنا صلوه لیس فی الصلوه قبلکم حج مرحوم صدوق نکته لطیفی در تبیین این روایت و روایات متشابه آن دارد . می فرماید : اگر نماز واجب به تنهایی با حج مقایسه شود نماز

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. فروغ کافی ج 4 ص 258

2. وسائل ج 11 ص 111

23

واجب از بیست حج منهای نماز ارزشش بالاتر است لیکن حجی که در آن نماز مهم است از نماز به تنهایی افضل است .⁽¹⁾

امتیاز حج نسبت به عبادات دیگر :

هر چند که ملاک عمل به فرامین دینی و الهی و شرط صحت عبادات دانستن و شناختن اسرار و فلسفه آن احکام نیست اما بدون شک آشنائی با حکمتها و ملاکها و مصالح احکام موجب اطمینان و آرامش نفس می شود و در نتیجه اشتیاق و میل بیشتر برای شناخت و انجام احکام پیدا می کند و از سوی دیگر شناخت و آگاهی از فواید و منافع عظیم احکام خود از حیث تهذیب نفس و بهداشت و ترویج اخلاق و تطهیر اجتماع از رذائل اخلاقی و تامین اقتصاد فراگیر و تطبیق نظریات و تحقیقات دانشمندان و صاحبنظران در فنون مختلف دانش با آن ارزش و اهمیت احکام ، قاطعیت و واقع بینی بیانات اولیای دین و معجزات خاتم النبیین و قرآن شریف

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

2. وسائل ج 11 ص 111

24

روشن تر می شود . از این رو بسیاری از احکام در قرآن و روایات همراه با سر و حکمت آن بیان می شود تا با این روش ، مسلمانان به صراط تحقیق و تعمق هدایت و با بصیرت و آگاهی و روشن بینی و هدف بینی وارد عمل شوند .

به عنوان نمونه ، قرآن پس از بیان حکم روزه ماه مبارک رمضان ، با جمله « لعلکم تتقون » به سر وجوب و حکمت این حکم اشاره می کند و می فرماید : روزه برای آن است که شما روح تقوا و ملکه خودداری از گناه را پیدا کنید . همچنین قرآن فلسفه نماز را در آیه « احم الصلوه لذکری » یاد خدا و توجه دایم به او ذکر

می کند و نشان می دهد که غفلت از خدا منشا هر گونه پلیدی و آلودگی به گناه است و یا در آیه مربوط به حجاب زن و لزوم فاصله گرفتن مردان و زنان از یکدیگر می فرماید « ذلکم اطهر لقلوبکم و قلوبهن » این روش برای حفظ طهارت و پاکی دلهای مردان و زنان موثرتر است یاد در آیه مربوط به حج با جمله کوتاه « لیشهد و

25

منافع لهم » به اسرار و آثار عظیم اجتماع امت اسلامی در مرکز توحید اشاره می کند .

و از طرفی بعضی عبادات اثر تطهیر و تخلیه دارند و موجب تزئین و تخلیه جان می شوند ، برخی تاریکیهای روح را می زدایند و برخی بر نور و صفا می افزایند از این رو سالکان طریق بندگی ، عبادات را از نظر خاصیت اثر گذاری در روح و تکمیل نفس متفاوت می دانند به عنوان مثال اثر انفاقها و صدقه هایی چون زکات ، خمس ، کفارات ، مظالم ، خلاصه ادای حقوق الی تطهیر قلب از پلیدگی و آلودگی حب مال است که قرآن کریم می فرماید « خذمن اموالهم صدقه تطهیرهم و تزکیهم بها » ای پیامبر صدقات اموال مردم را بگیر تا بدین وسیله قلوب آنان را از پلیدیهای حب مال پاک کنی و بر رشد معنوی شان بیفزایی . روزه گرفتن موجب تقویت اراده و نیروی مقاومت در برابر تمایلات نفسانی و تحصیل ملکه تقوا و مصونیت از غلبه شهوات است خاصیت نماز منور

26

ساختن جان آدمی به نور ذکر و مناجات با خدا و جلا یافتن صحنه روح با الله نور السموات و الارض است که می فرماید : احم الصلوه لذکری ( نماز را بپادار تا به پا من باشی ) امتیاز حج در میان عبادات این است که جامع الامرین است یعنی هم خاصیت تطهیر دارد و هم مایه تزئین است ، هم ظلمت حب مال را رفع می کند و هم نورانیت قلب را با ذکر و انس با خدایتعالی فراهم می آورد . انفاق مال ، دور افتادن از اهل و عیال ، جدا شدن از آسایش وطن مالوف ، تعطیل کردن کسب و کار ، تحمل رنج سفر و بی خوابیها ، تحمل ناملایمات از افراد بدخو ، احیاناً تشنگیها و گرمازدگیها و انجام اعمال نامانوسی که طبع آنها را نمی پسندد و عقل سطحی فایده ای برای آنها

نمی بیند . مانند سنگ زدن به ستونهای بیابان نما ، هروله کردن ، از لباس معمولی خود در آمدن سر تراشیدن ، و امثال اینها ، نمونه ای از ویژگیهای طهارت بخش حج است . از سوی دیگر کسب نورانیت ، صفات فاضله روحی و اخلاقی ، تقویت روح ایمان وتسلیم ، اطلاع

27

از وضعیت مسلمانان سراسر عالم ، تحصیل عزت و شرف برای جامعه مسلمانان ، ایجاد وحدت کلمه و تالیف قلوب نشان دادن سیادت و حاکمیت دین ، شکستن شوکت دشمنان دین و ... نمونه ای از حصیصه تزئین روح به نورانیت و ملکات فاضله و صدق و صفای حج است و تنها آن حجی ، منشا این همه آثار عظیم حیاتی است که دارای روح و مغز باشد و با توجه به اسرار و رموز آن انجام گیرد و گرنه هرگز نباید توقع داشت که یک سلسله اعمال خشک و تشریفات عاری از حقیقت ، خلاق سعادت و آفریننده عزت و شرف شود .

عبدالرحمان بن کثیر می گوید : همراه امام صادق علیه السلام برای انجام فریضه حج خارج شدم در بین راه به کوهی رسیدیم . امام (علیه السلام) بر بالای کوه رفتند و به جمعیت نظر افکندند و

28

فرمودند : « ما اکثر الضجیح و افل الحجیج^{( 1 )}یعنی چقدر زیاد است ناله و چقدر کمند حاجیان واقعی .

حج در شریعت عملی اسلام :

فقهای بزرگ شیعه ابواب مختلف فقه را چهار بخش

می کنند عبادات ، عقود ، ایقاعات و احکام . بر همین اصل و تقسیم ، اعمال شرعی انسان یا به نحوی است که قصد تقرب به خدا در آنها شرط شده است و صرفا باید به این قصد انجام شود و اگر به قصد و غرض دیگری آورده شود تکلیف ساقط نمی شود یا چنین نیست اگر از نوع اول باشد عبادت نامیده می شود مانند نماز ، روزه ، خمس ، زکات ، حج ، جهاد و ... و اگر از نوع دوم باشد یعنی قصد قربت شرط صحت آن نباشد و اگر به قصد و غرض دیگری هم آورده شود صحیح است ، آن نیز بر دو قسم است ، یا وقوع آن متوقف به اجرای صیغه خاصی است یا نیست اگر متوقف به صیغه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. بحار الانوار ج 24 باب 42 ص 123

29

خاصی نباشد ، احکام نامیده می شود مانند : ارث ، حدود ، دیات و غیره و اگر متوقف به اجرای صیغه باشد این نیز به دو نوع است ، یا صیغه آن باید به وسیله دو طرف خوانده شود ، طرف ایجاب و طرف قبول ، یا اینکه نیازی به دو طرف ندارد صیغه ای یکجانبه است . اگر از نوع اول باشد عقود نامیده می شود مانند ببع ، اجاره ، نکاح ، وکالت ، وقف و ... و اگر از نوع دوم باشد آنرا ایقاعات گویند مانند طلاق ، عشق ، نذر و ... ^{( 1 )} شکی نیست . که حج جزء عبادات است یعنی قصد قربت و ایتان عمل فقط برای نزدیک شدن به خدا در همه اعمال حج شرط است و همه اعمال حج از احرام گرفته تا طواف نساء باید « خالصانه لوجه الله » گزارده شود عبادات در اسلام از جهت اهداف و آثار اقسامی دارند و هر یک از آنها به تناسب شرایط زمانی ، مکانی ، مقدمات و اجزاء تاثیر بسزایی در تربیت و تکامل و تعالی انسان دارند . نماز عبادتی عینی و تعیینی است که باید در هر شبانه روز پنج بار بجا آورده شود قلب و زبان و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. اصول کافی ج 2 ص 18

30

اعضا و جوارح در نماز باید به طور هماهنگ عمل کنند و دهها شرط و مقدمه در آن لازم است تا به منزله ستون ضمیمه دین و سرچشمه پاک و زلال جهت شستشو از رذائل و مفاسد شمرده شود . روزه نیز با آداب وشرایطش ، عامل تقویت اراده و تقوا تضعیف انگیزه های گناه و تقویت عواطف و احساسات پاک انسانی ،همچنین عامل سلامت و تندرستی و سپری در برابر آتش جهنم است خمس و زکات دو عبادت مالی و دو نوع مالیات بر سرمایه و درآمدند که فرد مسلمان باید از طریق پرداخت آنها به خدا نزدیک شود پرداخت خمس و زکات موجب پاکی مال ومصونیت بخشیدن به نفس از ابتلاء به مال پرستی است . جهاد عبادتی است که انسان باید با فداکاری و ایثار و از خودگذشتگی کشتن و کشته شدن به خدا نزدیک شود . اما حج عبادتی است که در آن هم تعب و رنج نفس است و هم محرومیت از محرمات احرام ، هم عبادتی بدنی است و هم مالی ، هم عبادت قولی است و هم عملی ، قلب و زبان وجوارح

31

باید در آن هماهنگ عمل کنند گذشته از اینکه عبادت حج مشروط به زمان خاص « الحج اشهر معلومات » ( شوال ، ذی قعده ، و ذی حجه ) و حضور در مکانهای معین ( میقاتها ، مکه ، صفا ، مروه ، عرفات ، منا و ... ) است از این جهت جمعیت میلیونی مسلمانان را در ایام معینی از سال و در جاهای معینی فراهم می آورد . این امور و امور دیگر ، به این عمل عبادی ابعاد مختلفی بخشیده است ، ابعاد و جنبه هایی چون عبادت خدا ، خالص کردن نیت و عمل ، سیاست و تدبیر جوامع اسلامی ، بررسی وضعیت دشمنان داخلی و خارجی ابعاد فرهنگی ، اخلاقی، اقتصادی ، تربیتی و ... این ابعاد گوناگون در اعمال حج آنچنان در هم آمیخته است که تفکیک آنها از هم امری بسیار دشوار است ، از این جهت نگریستن به حج تنها از دریچه عبادت فردی و یا اقتصادی ، مثله کردن این عمل بزرگ عبادی و از اثر انداختن آن است و لازم است که مسلمانان آن را با توجه به ابعاد و جنبه های گوناگونش بیاموزند .

32

حج رکن دین است :

حج یکی از پایه ها و ارکان اسلام است و ترک عمدی آن از گناهان کبیره و انکار آن ، انکار ضروری اسلام و موجب خروج از دین می شود . عن ابی جعفر علیه السلام : بنی الاسلام علی خمس : علی الصلوه و الزکاه و الصدم و الحج و الولایه و لم یناد بشی ء کمانودی بالولایه .^{( 1 )}امام محمد باقر (علیه السلام) فرمودند : اسلام بر پنج پایه بنیاد شده است ، بر نماز ، زکات ، روزه حج و ولایت و آن چنانکه برای ولایت سفارشی شده است برای هیچ چیز سفارش نشده است .

حج پرچم دین است :

امیر مومنان علی (علیه السلام) در نهج البلاغه می فرماید :

« جعله سبحانه و تعالی للاسلام علما 2» خداوند سبحان ، کعبه را پرچم ونشانه اسلام قرار داده است . نقش برپایی پرچم در میدانهای

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آشنایی با علوم اسلام شهید مطهری ص 314 با اندکی تصرف

1. نهج البلاغه ، خطبه نخستین

33

جنگ برای حفظ روحیه سربازان و تقویت و ایستادگی آنان در برابر دشمن بر کسی پوشیده نیست اگر پرچم بر زمین افتاد سپاه شکست می خورد سربازان روحیه خود را از دست می دهند و فرار می کنند . همچنین وجود نشانه ها و علامتها در بیابانها برای هدایت و راهیابی گمگشتگان امری حیاتی و ضروری است . خداوند کعبه را علم و نشانه اسلام قرار داده است تا کسانی که در شناخت اسلام و برنامه های تربیتی آن دچار اشتباه و انحراف می شوند با دیده تحقیق در مناسک حج و موقعیت خانه خدا از نظر تحولی که در افکار و اخلاق و کردار مسلمانان به وجود می آورد بنگرند و مشخصات اسلام واقعی را عاری از هر گونه پیرایه های بی اساس در چهره حج بخوانند .

34

کعبه ضامن بقای جامعه اسلامی :

کعبه ضامن بقای جامعه اسلامی است . خداوند در سوره مائده آیه 97 می فرماید : ( جعل الله الکعبه البیت الحرام قیاماً للناس و الشهر الحرام و الهدی و القلائد ... ) خداوند خانه محترم کعبه را برپا دارنده ( تکیه گاه ) مردم قرار داده است و همچنین ماههای حرام و قربانیهای بی نشان و قربانیهای نشاندار ... راغب اصفهانی ، درمعنای قیام می گوید :

« والقیام و القوام اسم لما یقوم به الشی ء ای یشت کالعماد والسناد لما یعمد و یسند به ... 1» یعنی قوام و قیام ، چیزی است که انسان یا هر چیز دیگری بوسیله آن برپا می شود و قوام و قیام هر دو اسمند برای چند چیز مانند ستون و تکیه گاه ... از اینکه کعبه در آیه شریفه به البیت الحرام و همچنین ماه تجمع مسلمین در کعبه « الشهر الحرام » هدی و قلائد ذکر شده به عنوان احترام و تجلیل از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. معجم مفردات الفاظ قرآن راغب اصفهانی ماده قوم

35

آن خانه به حساب می آید . از تمام این اوصاف و عناوین ، این مطلب استفاده می شود که علت و سبب وملاک قیام بودن آن خانه و تکیه گاه بودنش برای حیات و بقای مردم ، همانا ، حرمت و جلالت و قداستی است که درنظر مردم دارد . به عبارت دیگر هر چه که محبوب عموم باشد به وسیله اتحاد اجتماعی خواهد بود آری خانه ای که مورد تقدیس و احترام همگانی است مرکزی که قبله است و تمام مسلمانان از تمام نقاط جهان به هنگام نماز و عرض بندگی رو به سوی او می ایستند و ذباغ خود را وقتی پاک و جلال می دانند که رو به سمت کعبه سر بریده شود ، مردگان خود را به سمت کعبه می خوابانند . حالات شریفه و اعمال صالحه خود را از هر قبیل که باشد وقتی در درجه کمال فضیلت می شناسند که در حال مواجهه به سمت کعبه انجام شود و آنچنان قداست و حرمتی برای کعبه قایلند که در دورترین نقاط عالم و در مخفی ترین مکانها هم مراقبند به هنگام فضای حاجت رو به سمت قبله یا پشت قبله

36

نباشند ، مسلماً چنین نقطه ای که بیت حرام و خانه محرم و مورد احترام عمومی است بدون تردید عامل ابقای امت و جامع شمل جمعیت ومرجع و پناهگاه ستمدیدگان و خانه امن ترسیدگان خواهد بود . بدیهی است که این همه آثار حیاتی معلول همان حرمت وقداستی است که خدا برای آنها آن خانه قرار داده و آن را به طور خارق العاده و اعجاز آمیزی محسوب و محترم ساخته و دلها را به سوی آن متمایل کرده است . از این جهت قرآن در ادامه آیه

می فرماید : « ذلک لتعلموا ان الله یعلم ما فی السموات وما فی الارض و ان الله بکل شی ء علیم »^{( 1 )}خداوند این امور را قرار داد تا بدانید که خداوند بر هر چه در آسمان و زمین است آگاه و به همه چیز داناست .

آری او می داند که جامعه بشر به مرکز و مرجع واحدی نیاز دارد که مورد احترام همه و محبوب جهانی باشد تا همه در آنجا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. سوره مائده آیه 97

37

گرد آیند ، یکدل و دست در دست هم با نیروی شگرف اتحاد ، گره مشکلات را بگشایند ،

کعبه محل امن الهی :

کعبه پناهگاه مسلمانان و خانه امن الهی است « و اذجعلنا البیت مثابه للناس و امنا ... » خانه کعبه را مرکز امن و امان برای مردم قرار دادیم . به این ترتیب مکه و بخصوص کعبه از طرف خداوند به عنوان پناهگاه ومرکز امن اعلام شده است و مقررات شدیدی برای اجتناب از هرگونه نزاع و کشمکش و برخورد ، دراین سرزمین مقدس وضع گردیده است به طوریکه نه تنها افراد انسان از هر نژاد و هر قبیله ودر هر شرایط باید در آنجا در امنیت بسر ببرند ، بلکه حیوانات و پرندگان نیز در آنجا باید در امن و امان باشند ، در دنیایی که همیشه جنگ ونزاع وجود داشته وخواهد داشت ، وجود چنین مرکزی ، اثر عمیق و خاصی برای حل مشکلات دنیوی مردم

38

دارد . زیرا چه بسا طرفین نزاع یا دولتها علاقه به رفع خصومت و آغاز مذاکره دارند اما محلی را که برای هر دو طرف مقدس و محترم و امن و امان باشد پیدا نمی کنند همین احتیاج بشر متمدن را وادار به تشکیل سازمان ملل متحد و شورای امنیت کرده است در دین مقدس اسلام مکه به عنوان چنین مرکزی اعلام شده است .

حج عامل تقویت و نیرومندی دین :

و مسلمانان می توانند با استفاده از قداست و امنیت مطلق این سرزمین دراین حرم امن الهی کنار هم بنشینند و از طریق مذاکره صریح و دوستانه به هرگونه نزاع پایان دهند . امیر المومنین علی (علیه السلام) می فرماید : فرض الله ... الحج تقویه للذین^{( 1 )}خداوند حج را برای تقویت و نیرومندی دین واجب کرده است ف بدیهی است هر بنیاد و سازمانی که به اقتضای طبیعت این عالم بر اثر عوامل مخرب رو به ضعف وسستی می گذارد نیازمند به عنوان تقویت و ترمیم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. نهج البلاغه فیض الاسلام حکمت شماره 244

39

کننده ای است تا ضعف آن را جبران کند و به حال اولش برگردد . دین هم که سرمایه سعادت دو جهان انسان است بر اثر تبلیغات بیگانگان از خارج و طغیان تمایلات و شهوات از داخل و فراهم بودن زمینه برای اجرای هوسها و تمنیات نفس از طریق انگیزه های گناه قهراً قدرت معنی خود را درانسان از دست می دهد و در زیر

پرده هایی از غفلت و دنیا پرستی رو به زوال و نابودی می رود .

مکه ام القری اسلامی :

دراین میان ناگهان نسیم لطف و عنایت می وزد و ندای روحبخش « ولله علی الناس حج البیت » کاروانهای حج را از تمام بلاد اسلامی به راهی اندازد و بار دیگر مکه را به عنوان ام القری همچون مادر مهربان ، فرزندان دور افتاده خود را به دامن می گیرد و در طی چند روز محدوده خاطرات روح افزای عبادت و بندگی خدا را با نشان دادن جنبه های زندگی بخش در دلها تجدید میکند ،

40

و سفر پر خطر مرگ بی اعتباری دنیا ، جدایی از مال و فرزندان وعیال و خاندان ، مراحل هولناک برزخ و محشر و قیامت را مقابل چشمها می آورد ، زحمات طاقت فرسای ابنیاء و اولیاء خدا را در راه تاسیس و تحکیم مبانی دین تذکر می دهد و خلاصه پرده های ضخیم غفلت را از دلها می زداید و نور ایمان و توجه به خدا و آخرت را در جانها روشن می سازد و فرزندان خود را با ایمان قوی و عقیده محکم به اوطان خودشان بر می گرداند تا برای مبارزه با دشمنان داخلی و خارجی کاملاً مجهز و آماده و بانشاط باشند آری ان هذه امتکم امه واحده و مکه محل تجلی است واحده اسلامی است . بنابراین بقای مکه و احیای مناسک حج نقش بسزایی در بقای دین دارد . به همین جهت امام صادق (علیه السلام) می فرمایند : « لا یزال الدین قائما ما قامت الکعبه »1 دین همواره برپاست مادامی که کعبه براست معروف است گلادستون ( 1809-1898 م ) نخست وزیر وقت بریتانیای کبیر ، در ایام صد ارتش ، روزی در حالیکه کلوچه نان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. وسایل الشیعه ج 8 باب 4 ص 14

41

لندنی را دریک دست و قرآن را در دستی دیگر داشت ، وارد پارلمان شد و پشت تریبون قرار گرفت و نان را به نمایندگان نشان داد و گفت آقایان ما ده نفریم و این نان را داریم در حالیکه دو نفر می توانند با خوردنش سیر شوند ، اگر به دو نفر بدهیم هشت نفر باقیمانده خواهند مرد واگر بر سر آنان دعوا کنیم هر ده نفر ازمیان خواهیم رفت ، از این رو می فهمیم که تنها راه نجات بزرگ کردن نان است و بزرگ کردن نان مواد اولیه می خواهد که آن هم در مشرق زمین وجود دارد . اما تا زمانیکه آن خانه منظورش کعبه بود و این کتاب درمیان مسلمانان است این عمل غیر ممکن است بنابراین تعطیل کردن هم مستلزم ضعف نیروی دین و استیفای کفار بر مسلمین است چنانچه اکتفا به یک سری اعمال و مناسک بدون توجه به روح آنها و غفلت از رسالت و آثار حیاتبخش آن نیز موجب ضعف روحیه دینی از جامعه اسلامی می شود در روایات زیادی

42

تهدید شده است که در صورت تعطیل حج عذاب خداوند نازل

می شود :

ولله ، الله فی بیت ربکم لاتخلوه ما بقیم فانه ان ترک لم تناظروا^{( 1 )} . از خداوند بترسید درباره خانه پروردگارتان ، آن را تا زنده هستید خالی نگذارید که اگر آنجا ، رها شود مهلت داده نخواهید شد .

در پایان سروده زیبای شاعر و متفکر بزرگ خاندان جهان اسلام علاوه اقبال لاهوری به عنوان حسن اختام می آوریم .

والسلام علی من اتبع الهدی

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. نهج البلاغه نامه 47 و حب به امام حسن و امام حسین

43

راز دار و راز ما بیت الحرام

سوز ما ، ساز ما بیت الحرام

چون نفس در سینه او پروریم

جان شیرین است او ما پیکریم

تازه رو بستان ما از شبنمش

مزرع ما آبگیر زمزمش

دعوی او را دلیستیم ما

از ابراهیم خلیلستیم ما

تو ز پیوند حریمی زنده ای

تا طواف او کنی پاینده ای

پیرهن را جامه احرام کن

صبح پیدا از غبار شام کن

مثل آبا غرق اندر سجده شو

آنچنان گم شو که یکسره سجده شو

44

منابع و مآخذ :

1. کتاب صهبای صفا . آیت ا... جوادی آملی

2. حج مقبول سید ابوالحسن حسینی اویانی

3. ره توشه حج جلد^{( 1 )}و^{( 2 )}جمعی از نویسندگان

4. آشنایی با علوم اسلامی استاد مرتضی مطهری

5. حج در اندیشه اسلامی سید علی قاضی عسکر

6. صحیفه نور موسسه نشر آثار امام خمینی (ره )

7. وسائل الشیعه محمد بن حسن حر عاملی

8. بحار الانوار محمد باقر مجلسی

9. فروغ کافی محمد بن یعقوب کلینی

10. سفرنامه حج آیت ا... صافی گلپایگانی

11. ثواب الاعمال محمود موسوی دهسرخی اصفهانی

12. تاریخ یعقوبی احمد بن اسحاق یعقوبی

45

13. الصحیح من سیره النبی جعفر مرتضی العاملی

14. تمدن اسلامی محمد تقی صرفی

15. اصول کافی محمد بن یعقوب کلینی

16. آشنایی با علوم اسلام شهید مطهری

17. معجم مقررات الفاظ قرآن راغب اصفهانی

18. نهج البلاغه مرحوم فیض الاسلام

19. دیوان اقبال لاهوری

47

فهرست مطالب

عنوان صفحه

مقدمه 1

پیشگفتار 3

اهمیت حج 5

وظیفه حکومتها در قبال تارکین حج 7

هیچ عملی جای حج را نمی گیرد 8

حج بهتر است یا صدقه 10

قیاس جاهلانه 12

حج و قصه پردازان 13

عبدالملک و حج 14

حج اهل شام 15

تاکید حضرت علی ( ع ) بر حج 16

48

امام صادق و لزوم حج 17

ترغیب مردم به حج 18

ثمرات عظیم حج 21

امتیازات حج به عبادات 23

حج در شریعت عملی اسلام 28

حج رکن دین است 32

حج پرچم دین است 32

کعبه ضامن بقا جامعه اسلامی 34

کعبه محل امن الهی 37

حج عامل تقویت و نیرومندی دین 38

مکه ام القری اسلام 39

سروده اقبال لاهوری 43

منابع