اهمیت وآثارمسافرت دراسلام

رحمان یوسف پور

مسافرت چه آثار و فوایدی دارد؟

اهمیّت و آثار مسافرت در اسلام

1. مسافرت چه آثار و فوایدی دارد؟

مسافرت، آثار فراوانی دارد؛ از جمله:

ـ شناخت انسان را نسبت به جهان توسعه می‌دهد.

ـ انسان را از محیط بسته به محیطی گسترده‌تر می‌برد.

ـ انسان را با تجربه می‌سازد.

ـ معلم و پندآموزی است که دانشجویش مسافر و کتابش جهان طبیعت و درسش آینده‌نگری و هدفش زندگی بهتر است.

ـ انسان را با اقوام و ملت‌های گوناگون آشنا می‌کند.

ـ انسان را با عظمت جهان ـ که آفریدة خداوند است ـ آشنا می‌کند.

2. انگیزه‌های سفر کدامند؟

انگیزه‌های سفر عبارتند از:

1- تحصیل دانش.

2- تحقیق و بررسی آثار گذشتگان یا مطالعة طبیعت.

حضرت علی ( علیه السلام ) به فرزندش امام حسن مجتبی ( علیه السلام ) فرمود:

«
 أَیْ بُنَیَّ إِنِّی وَإِنْ لَمْ أَکُنْ عُمِّرْتُ عُمُرَ مَنْ کَانَ قَبْلِی فَقَدْ نَظَرْتُ فِی

14

أَعْمَالِهِمْ وَفَکَّرْتُ فِی أَخْبَارِهِمْ وَسِرْتُ فِی آثَارِهِمْ حَتَّی عُدْتُ کَأَحَدِهِمْ بَلْ کَأَنِّی بِمَا انْتَهَی إِلَیَّ مِنْ أُمُورِهِمْ قَدْ عُمِّرْتُ مَعَ أَوَّلِهِمْ إِلَی آخِرِهِمْ؛ ای پسرک من! و اگرچه من عمر دراز نکردم مانند عمر کسانی که پیش از من بودند؛ ولی در کارهای ایشان نگریسته، در اخبارشان اندیشه نموده و در بازمانده هاشان سیر کردم؛ چنان که مانند یکی از آنان گردیدم، بلکه به سبب آنچه از کارهای آن ها به من رسید چنان شد که من با اول تا آخرشان زندگی کرده ام»
.⁽¹⁾

- حفظ دین؛ مثل مهاجرت مسلمانان صدر اسلام از مکّه به حبشه.

- تبلیغ دین.

- تجارت.

- سیاحت و تفریح.

- زیارت، مانند زیارت خانة خدا و قبور مطهر انبیا، امامان، اولیا و علما.

1. سفر معنوی چیست؟

منظور از سفر معنوی، سیر و سلوک و انتقال روح انسانی از حالات ظلمانی به حالات نورانی است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. نهج‌البلاغه، نامة 31 ، ص 394 .

15

سفر در آیینة ادیان

1. نظر قرآن و احادیث راجع به سفر چیست؟

قرآن در 6 مورد سفارش به سفر کرده است:

- (قُلْ سِیرُوا فِی الأَْرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُجْرِمِینَ(1؛ «
بگو، در روی زمین سیر کنید و ببینید عاقبت کار مجرمان به کجا رسید»
 

- (قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ فَسِیرُوا فِی الأَْرْضِ فَانْظُروا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ(2؛ «
پیش از شما، سنت‌هایی وجود داشت، (و هر قوم طبق اعمال و صفات خود، سرنوشت‌هایی داشتند که شما نیز، همانند آن را دارید، پس در روی زمین گردش کنید و ببینید سرانجام تکذیب کنندگان (آیات خدا) چگونه بود.»
 

- (قُلْ سِیرُوا فِی الأَْرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ(3؛ «
بگو، روی زمین گردش کنید، سپس بنگرید سرانجام تکذیب کنندگان آیات الهی چه شد»
.

- (وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِی کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ

.⁽¹⁾ نمل : 69

.⁽²⁾ آل عمران : 137

.⁽³⁾ انعام : 11

16

مَنْ هَدَی اللَّهُ وَمِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَیْهِ الضَّلالَةُ فَسِیرُوا فِی الأَْرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبِینَ(1؛ «
ما در هر امتی رسولی برانگیختیم که، خدای یکتا را بپرستید و از طاغوت اجتناب کنید، خداوند گروهی را هدایت کرد و گروهی ضلالت و گمراهی دامانشان را گرفت، پس در روی زمین بگردید و ببینید عاقبت تکذیب کنندگان چگونه خواهد بود»
.

- (قُلْ سِیرُوا فِی الأَْرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ یُنْشِئُ النَّشْأَةَ الآْخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ(2؛ «
بگو در زمین بگردید و بنگرید خداوند چگونه آفرینش را آغاز کرده است، سپس خداوند به همین گونه جهان آخرت را ایجاد می‌کند، یقیناً خداوند بر هر چیز تواناست»
.

- سورة روم، آیة 42؛ (قُلْ سِیرُوا فِی الأَْرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلُ کانَ أَکْثَرُهُمْ مُشْرِکِینَ(.3؛ «
بگو در زمین سیر کنید و بنگرید عاقبت کسانی که قبل از شما بودند چگونه بود، بیشتر آنها مشرک بودند»
.

در این آیات، تعابیر سیروا، انظروا و... برای ترغیب به سیر و سفر، همراه با دقّت و اندیشه دراحوال گذشتگان و یا روزنه ای به سرای باقی به کار برده شده است.

با مسافرت و بررسی آثار به ‌جا مانده از گذشتگان، انسان به بی‌وفایی دنیا و زوال قدرت‌ها و عاقبت نافرجام ستمگران پی می‌برد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. نحل : 36

2. عنکبوت : 20

3. روم : 42

17

و درس می‌گیرد.

ستمگر چو برف و ستمکش چو کوه فرو رفت برف و بجا ماند کوه

بیش از 500 روایت، راجع به سفر و آداب آن از پیامبر اسلام ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) ( و ائمّه ( علیهم السلام ) ( نقل شده است؛ از جمله امام صادق ( علیه السلام ) ( فرمود:

«
سافروا تصحّوا، سافروا تغنموا1؛ ؛ مسافرت کنید تا سالم بمانید و مسافرت کنید تا بی نیاز شوید.»
 

امام سجاد ( علیه السلام ) ( فرمود: «
حجّوا و اعتمروا تصح ابدانکم؛ به حج و عمره بروید تا بدن‌های شما سالم بماند»
.⁽²⁾

1. چند نمونه از مسافرت‌های انبیا را بیان کنید؟

ـ هجرت حضرت ابراهیم( ( علیه السلام ) از بابل به حجاز.

ـ هجرت حضرت موسی ( علیه السلام ) ( از مصر به فلسطین.

ـ هجرت حضرت مسیح( ( علیه السلام ) برای درمان بیماران روحی و جسمی.

ـ سفرهای دریایی حضرت موسی ( علیه السلام ) و خضر ( علیه السلام ) .

ـ سفر پیامبر اسلام ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) در 6 سالگی به مدینه، در 12 سالگی به شامات، در 25 سالگی با کاروان تجارتی حضرت خدیجه(ها) به شامات.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. وسائل الشیعه، ج11، ص 345.

2. کافی، ج 4، ص 252.

18

1.

از نظر اسلام، سفر چه آدابی دارد؟

ـ انتخاب رفیق راه:

پیامبر اسلام( ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) فرمود: «
الرفیق ثم الطریق؛ ابتدا رفیق پیدا کنید، سپس به مسافرت بروید»
.⁽¹⁾

با کسی که برای شما ارزش و اهمیت قائل نیست همسفر نشوید.

با کسی همسفر شوید که از نظر مالی با شما همسطح است.

ـ تعیین مدیر گروه و رهبر:

پیامبر اسلام ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) ( فرمود: «
اذا کان ثلاثة فی سفر فلیؤمروا احدهم؛ اگر در مسافرت حداقل سه نفر بودید یکی را به سرپرستی برگزینید»
 ^{( 2 )}.

کسی را به سرپرستی انتخاب کنید که قدرت مدیریت و توانایی بیشتری نسبت به همسفران داشته باشد.

ـ کمک به همراهان:

حضرت محمد ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) فرمود: «
سید القوم خادمهم فی السفر»
.⁽³⁾ اگر بعضی از همراهان از شما کمک خواستند، آنان را یاری کنید.

ـ مراقبت کردن از همسفر:

امام صادق ( علیه السلام ) فرمود : اگر کسی با برادر مؤمنش همسفر شود و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. مستدرک الوسائل، ج 8، ص 209.

2. میزان الحکمه، ج 2، ص 1309.

3. همان، ص 1310.

19

جلوتر برود و همسفرش پس از پنهان شدن از دید او دچار حادثه‌ای شود، او شریک جرم است.

ـ هماهنگ شدن با همسفران:

لقمان به فرزندش گفت: «
و کن لأصحابک موافقاً إلّا فی معصیة الله؛ با همراهانت موافق و همراه باش؛ مگر در جایی که به گناه منتهی می‌شود»
.⁽¹⁾

ـ استفاده کردن از فکر دیگران:

امام صادق ( علیه السلام ) ( فرمود: «
لقمان به فرزندش گفت: هرگاه با افرادی به سفر رفتی در کارهای خود و آن ها، با آن ها مشورت کن و به آن ها نظر سودمند ارائه بده»
.

ـ مراقبت از پول و وسایل شخصی در سفر:

امام باقر ( علیه السلام ) فرمود: «
من قوة المسافر حفظ نفقته؛ از توانایی مسافر حفظ اموال و وسایل سفرش می‌باشد»
.⁽²⁾

ـ حل مشکلات با هوشیاری.

ـ رعایت اخلاق اسلامی:

پیامبر اسلام ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) فرمود:

«
أکثِرِ التبسُّمَ فی وجوههم؛ تبسم خود را در برابر آنان زیاد کن»
.⁽³⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. وسائل الشیعه ، ج 11 ، ص 425.

2. همان، ج 11، ص 419.

3. محجة البیضاء، ج 4، ص 56.

20

ـ تشکر از خدمت‌ گذاران و عذرخواهی از همسفران در پایان سفر.

ـ هدیه آوردن در حد توان:

رسول اکرم ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) فرمود: «
الهدیة تذهب الضغائن من الصدور؛ هدیه کینه‌ها را از دل‌ها می‌برد»
.⁽¹⁾ در روایتی آمده است: «
هدیة الحجّ من الحجّ؛ هدیة حج از هزینه‌های حج است»
.⁽²⁾

ـ دوستان را با خبر کردن:

پیامبر اسلام( ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) فرمود: «
حقٌ علی المسلم إذا أراد سفراً أن یُعلِمَ إخوانه و حق علی إخوانه إذا قدم أن یأتوه؛ بر هر مسلمانی لازم است برادران خود را از سفرش با خبر کند و بر برادران دینی است که هنگام بازگشت به دیدار او بروند»
.⁽³⁾

- بدرقه کردن:

پیامبر اسلام ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) (، جعفر طیّار را هنگام هجرت به حبشه بدرقه و چنین دعا کرد: «
الّلهمَّ ألطف به فی تیسیر کل عسیر فإن تیسیر العسیر علیک یسیر، إنک علی کل شیء قدیر، أسألک له الیسر و المعافاة الدائمة فی الدنیا و الآخرة»
 ^{( 4 )} و هنگام برگشتن او، به استقبالش رفت.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. عیون اخبار الرضا(، ج 2 ، ص 74.

2. کافی ، ج 4، ص 280.

3. وسائل الشیعه، ج 11، ص 448.

4. مکارم الأخلاق، ص 249.

21

حضرت علی و امام حسن و امام حسین ( علیهم السلام ) ( ابوذر را هنگام رفتن به سفر، بدرقه کردند.

ـ صدقه دادن.

ـ تهیة نیازمندی‌های ضروری:

لقمان به فرزندش گفت: «
و تزوّد معک من الأدویة ما تنتفع به أنت و من معک؛ داروهایی که مورد استفادة خودت و دیگران است را با خود همراه داشته باش»
.⁽¹⁾

ـ غسل کردن قبل از سفر و هنگام برگشتن از سفر

ـ مراقبت از عبادت‌ها؛ به ویژه نماز اول وقت:

لقمان به فرزندش گفت: «
یا بنی إذا جاء وقت الصلاة فلا تؤخِّرها لشیء، صلها و استرح منها، فانها دینٌ؛ فرزند عزیزم! در انجام فریضة نماز، فضیلت اوّل وقت را از دست نده و عقب نینداز و آن را بخوان و خود را برئ الذمه کن؛ زیرا نماز دِینی است بر گردن انسان»
.

ـ در روایات آمده که در سفر باید رفیقت از نظر مال و مقام مثل تو باشد. امام صادق( ( علیه السلام ) فرمود: «
إصحب مثلک»
، اگر رفیقت بیش‌تر از تو پول خرج کند یا عنوان اجتماعی‌اش بیش‌تر باشد، قهراً تو تابع و طفیلی و اسیر او خواهی شد.

امام باقر ( علیه السلام ) ( فرمود: «
اذا صحبتَ فاصحب نحوک و لاتصحب من

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. من لا یحضره الفقیه ، ج 2، ص 282.

22

یکفیک فإنّ ذلک مذلّةٌ للمؤمن»
 ^{( 1 )}؛ با کسی همسفر شو که، از نظر مال و مقام مثل خودت باشد، با کسی که خرج تو را بدهد همسفرنشو، چون این باعث خواری مؤمن می شود.

ـ نوشتن خاطرات:

انسانِ کمال‌جو، نقص‌ها و ضعف‌ها را در سفر می‌بیند.

ـ مهمانی دادن:

ولیمه دادن در پنج هنگام سفارش شده است: عروسی، ولادت کودک، ختنه کردن فرزند، خریدن منزل و بازگشت از سفر حج.⁽²⁾

1. خدمت به همسفران چه فضیلتی دارد؟

انسان باید سعی کند در سفر به همسفران خود خدمت کند؛ چون پیامبر اسلام ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) فرمود: «
سید القوم خادمهم فی السفر»
، پیامبر اسلام ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) ( در یکی از سفرهایش عهده‌دار جمع‌آوری هیزم شد، هر چه همسفرانش خواستند او را از این کار باز دارند، قبول نکرد و فرمود: «
لکن الله عزّ و جلّ یکره من عبده إذا کان مع أصحابه أن ینفرد من بینهم؛ خداوند دوست ندارد در میان چند نفری که با هم هستند، یکی کنار باشد»
.⁽³⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. وسائل الشیعه ، ج 11، ص414.

2. بحار الأنوار ، ج 73، ص 157.

3. همان، ص273.

23

در حدیثی آمده است: «
مسافرانی خدمت پیامبر اسلام ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) ( رسیدند و از همسفر خود که دائماً در حال ذکر و دعا بود، ستایش کردند. آن حضرت پرسید: کارهای او را چه کسی انجام می‌داد؟ گفتند: ما. پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) فرمود: «
کلکم خیر منه؛ همة شما از او بهترید»
.⁽¹⁾

شخصی به امام صادق ( علیه السلام ) عرض کرد: همین که به مکّه رسیدیم دوستانمان برای طواف حرکت کرده، مرا برای نگهداری اثاثیه جا گذاشتند؛ آن حضرت فرمود: «
أنت أعظمهم أجراً؛ ثواب تو از آنان بیش‌تر است»
.

امام سجاد ( علیه السلام ) ( غالباً با کاروانی به سفر حج می‌رفت که او را نشناسند تا بتواند به همسفرانش کمک کند. در یکی از سفرها، هنگامی که حضرت علی بن الحسین(هما)( مشغول خدمت به حجّاج بود؛ فردی از آن حضرت سؤالی پرسید. آن حضرت پس از جواب دادن، به او فرمود: شما مرا لحظه‌ای از خدمت به حجّاج محروم کردی. اسلام اهمیت فراوانی برای دانش قائل است؛ به طوری که در قرآن 779 بار واژة علم به کار رفته است. با این همه، امام سجاد ( علیه السلام ) ( آن پرسش‌گر را سرزنش کرد که زمانی پرسش خود را مطرح کرده که او مشغول خدمت به حجّاج بوده و این نشانگر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. بحارالأنوار، ج 73، ص 274.

24

فضیلت فراوان این مسئله است).

1. در احکام اسلامی، چگونه رعایت حال مسافر شده است؟

شکسته شدن نمازهای چهار رکعتی و انتقال روزة مسافر به روزهایی که در وطن حضور دارد (قضا) و تعیین مقداری از زکات برای حمایت از مسافران در راه مانده (ابن سبیل) از تسهیلات سفر است.

2. در اشعار منسوب به حضرت علی ( علیه السلام ) چه فوائدی برای سفر ذکر شده است؟

از اشعار منسوب به حضرت علی ( علیه السلام ) ( است:

تغرّب عن الاوطان فی طلب العلی

تـفـرجُ هـمٍّ و اکـتسـابُ مـعـیشـةٍ و سافروا فی الاسفار خمسَ فوائِدَ

و عـلـمٌ و آدابٌ و صـحبـةُ مـاجـدٍ از وطن خویش به دنبال کسب کمال بیرون برو و راه غربت و سفر را در پیش‌گیر؛ زیرا در سفر پنج فایده است:

- غم زدا و نشاط بخش است.

- سود مادی در پی دارد.

- آگاهی می‌بخشد.

- آداب و سنت‌ها را می‌آموزد.