مذهب شافعی

مذهب شافعی از نظر قدمت ، سوّمین مذهب فقهی اهل سنت است . بنیان گذار این مذهب فقهی ، ابو عبدالله ، محمد بن ادریس ، از طبقه چهارم فقیهان تابعی مکه است .

| 

نگاهی به زندگانی شافعی :

محمد بن ادریس به قبیله قریش منتسب بوده و در سال 150 هـ . ق . در شهر غزه از شهرهای فلسطین دیده به جهان گشود . در آغاز ، فقه را در نزد مسلم بن خالد زنجی در شهر مکه فرا گرفت و در چهارده سالگی از او رخصت فتوی یافت . در بیست سالگی به مدینه رفت و در شمار شاگردان مالک بن انس درآمد . شافعی به مدت 9 سال و تا مرگ مالک بن انس در نزد او بسر برد . مالک او را بزرگ می داشت و او را به فتوی اذن می داد . شافعی پس از این ، قضاوت یمن را بر عهده گرفت . او در آنجا با زیدیان ارتباط پنهانی داشت تا آن که در 187 هـ . ق . با تنی چند از زیدیان به اسارت درآمد و به نزد هارون در بغداد برده شد . اما مدت اسارت شافعی دیری نپایید و هارون پس از آگاهی بر مقام علمی اش او را آزاد ساخت . شافعی در بغداد با محمد بن حسن شیبانی م189 فقیه معروف حنفی آمد و شد علمی داشت . آشنایی شافعی با مذهب حنفی ـ مکتب اهل رأی که در عراق متداول بود ـ سرانجام به آن انجامید که او مذهب نوینی ، که میانه و حد وسط مذهب حنفی و مذهب مالکی است ، یعنی مکتب اهل حدیث که در حجاز رایج بود، پدید آورد .

شافعی این مذهب نوین فقهی خود را با بیان قواعد استنباط که بعدها نام اصول فقه را به خود گرفت اعلام نمود . او پس از آن به مکه بازگشت تا این که در 195 هـ . ق . بار دیگر به بغداد رفت در این بازگشت ، او اولین کتاب اصول فقه ، « الرساله » ، را نگاشت و شاگردانی را در حلقه درسی خود پرورید . محمد بن ادریس برای انتشار این مذهب نوین در سال 195 هـ . ق . به مصر عزیمت کرد . شافعی در مصر به تجدید آرای پیشین خود که در عراق تدوین کرده و در کتاب های « الرساله » و « الحجه » آورده بود پرداخت و به آنها سامانی نو داد . « الرّساله » از نو نوشته شد و کتاب « الأمّ » گرد آمده آرای جدید فقهی او گردید این آراء استحکام و اعتبار فقهی بیشتری داشت .

شافعی ، نخستین کسی است که در اصول فقه و آیات احکام دست به تصنیف زده و از اختلاف احادیث به سخن پرداخته است .

شافعی علاوه بر فقه در شاعری ، قرائت ، نجوم و تیراندازی دستی بلند داشت . او علاقه شگرفی به اهل بیت نشان می داد تا آن جا که برخی از مردم بر این محبت بسیار بر او خرده گرفته اند و او در پاسخ این شعر را انشاد کرد که :

إن کانَ رَفْضاً حُبُّ آلِ محمد * * * فَلْیَشْهَدِ الثَّقَلان إنّی رافضیّ

اگر دوستی آل محمد رفض به شمار می آید پس انس و جن رفض مرا گواه گردند .

از شافعی آثار بسیاری برجا مانده است :

1 ـ الحجه ، که کتاب فقهی قدیم اوست؛

2 ـ الأمّ ، در فقه . این کتاب در هفت جلد به چاپ رسیده است؛

3 ـ الرساله ، در اصول فقه؛

4 ـ السنن؛

5 ـ اختلاف الحدیث؛

6 ـ فضایل قریش؛

7 ـ ابطال الاستحسان؛

8 ـ کتاب الاجماع؛

9 ـ کتاب خلاف مالک الشافعی . . .

شافعی در سال 204 هـ . ق . در فسطاط مصر دیده از جهان برگرفت .

تاریخ مذهب شافعی

ظهور مذهب شافعی نخست در مصر بود . در آنجا ، این مذهب با استقبال روبرو گشت . پس از مصر ، این مذهب بر عراق . شهرهای خراسان ، توران ، شام و یمن چیره گشت و به ماوراءالنهر ، بلاد فارس ، حجاز و برخی از قسمت های هند راه یافت و پس از سال 300 هـ . ق . این مذهب کم و بیش در اندلس و آفریقا هم دیده شد .

تا پیش از آمدن شافعی به مصر ، مذهب مردم مصر ، حنفی و مالکی بود . پس از استیلای خلفای فاطمی و رونق فقه اهل البیت ، مذهب شافعی همچون دیگر مذاهب اهل سنت از رواج باز ایستاد تا این که صلاح الدین ایوبی به این استیلا خاتمه داد . پس از این مصر دوباره شاهد رواج مذهب شافعی گردید . دولت ایوبیان ، بیش از همه مذاهب چهارگانه ، به مذهب شافعی توجه نشان داد و شغل قضا را به این مذهب که مذهب رسمی دولت بود ، مختص کرد . با روی کارآمدن دولت بحری ترک هم توجه به مذهب شافعی ادامه یافت تا آن که ظاهر بیبرس منصب قضا را به همه مذاهب چهارگانه تعمیم داد هرچند که قلمرو قضایی دیگر مذاهب غیر شافعی از شهرهای قاهره و فسطاط فراتر نرفت .

شیخ الازهر تا سال 1287 هـ . ق . از میان فقیهان شافعی برگزیده شد .

شام از قرن چهارم در قلمرو مذهب شافعی قرار گرفت .

ویژگی های فقهی مذهب شافعی

1 ـ « سنت » تفصیل دهنده قرآن است .

2 ـ نسخ کتاب به سنت ، هرچند هم اخبار متواتر برآن باشد ، پذیرفتنی نیست .

3 ـ اجماع پس از کتاب و سنت ، حجت شمرده می شود .

4 ـ « اقوال صحابه » حجتی بر احکام الهی بوده و بر قیاس مقدم است .

5 ـ « اجتهاد به رأی » بی آن که نصی از کتاب و سنت به عنوان مقیس علیه وجود داشته باشد ، ممنوع است و به این نوع اجتهاد ، استحسان گفته شده و از زمره منابع فقهی در نزد حنفی هاست .

6 ـ « مصالح مرسله » یعنی تقنین بر اساس مصلحت امت ، آن چنان که مالکیان می گویند در مذهب شافعی در شمار منابع فقهی قرار ندارد .

7 ـ فقه شافعی ، فقهی افتراضی نبوده و تنها به حل مسایلی می پردازد که روی داده است .

چند دیدگاه برجسته شافعی و شافعیان

1 ـ رهبری دینی در نگاه شافعی تنها با دو شرط پذیرفتنی است :

ـ قریشی بودن رهبر

ـ همرأیی مردم نسبت به او

شافعی رهبری بدون بیعت را جز در زمان ضرورت ، نامشروع می داند . این است که خلافت حضرت علی علیه السلام را برحق دانسته و رویا رویان با آن را ـ چون معاویه و پیروانش ـ « اهل بغی » شمرده است و جنگهای آن حضرت را در جمل ، صفین و نهروان ، جنگی دینی تلقی نموده است .

2 ـ حدیث در دیدگاه شافعی تنها بر سخن رسول خدا صلّی الله علیه وآله اطلاق می گردد .

3 ـ علاقه شدید به صحابه و اهل بیت رسول خدا صلّی الله علیه وآله از برجستگی مهم مذهب شافعی است .

4 ـ شافعیان ، باورمند به توسل و تبرک به اولیای الهی بوده و کرامت آنان را به دید انکار نمی نگرند .

5 ـ پایبندی به نمازهای جمعه و جماعت و دو عید برجسته مسلمانان ، از دیگر ویژگی های شافعیان بوده و گفتنی است که در فقه شافعی ، در هر شهر تنها باید یک نماز جمعه اقامه گردد .

قلمرو کنونی مذهب شافعی

این مذهب هم اینک بر دشتهای مصر ، فلسطین و مناطق کردنشین غلبه داشته و بیشتر ، مسلمانان اندونزی ، مالزی ، فیلیپین ، هند ، چین ، استرالیا و اکثریت اهل تسنن ایران نیمی از مسلمانان یمن از پیروان آن به شمار می آیند . این مذهب دومین مذهب اهل تسنن عراق بوده و در حجاز رقیب مذهب حنبلی است . در شام یک چهارم مسلمانان شافعی اند . شافعیان هند نسبت به حنفی ها کم شمارند . مذهب شافعی در افغانستان از رواج کمی برخوردار است .