سحرخیزی وشب زنده داری

سحرخیزی وشب زنده داری درسفرهای زیارتی رادر ادامه مطالب مطالعه فرمایید.

دیباچه	11
مقدمه	13
فصل اول: کلیات	15
مفهوم‌شناسی	17
سحر	17
احیاء	18
سحر‌خیزی و شب‌زنده‌داری	18
تهجد	19
بیتوته	20
مشروعیت شب‌زنده‌داری در تمام شب‌های سال	21
نقد و بررسی دیدگاه	23
اعتدال در عبادت	25
فصل دوم: اهمیت سحرخیزی و شب‌زنده‌داری	27
شب بهترین زمان خلوت‌گزینی	29
اهمیت شب در فرهنگ قرآنی	30
اهمیت سحرخیزی در قرآن	32
همه در تسبیح خدا	41
اهمیت و ارزش سحرخیزی در روایات	43
اسوه‌های سحرخیزی	46
حضرت ابراهیم ( علیه السلام )	46
حضرت موسی ( علیه السلام )	46
حضرت داوود ( علیه السلام )	47
حضرت سلیمان ( علیه السلام )	47
حضرت یعقوب ( علیه السلام )	48
شب‌ زنده‌داری، سیره عملی پیشوایان معصوم ( علیهم السلام )	49
پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله وسلّم )	49
امیرمؤمنان علی ( علیه السلام )	50
فاطمه ( علیها السلام )	51
سیره عالمان و صالحان	52
فصل سوم: ویژگی‌های سحر	55
ویژه بودن وقت سحر	57
گشوده‌شدن درهای رحمت	58
لحظه استجابت دعا	58
توزیع روزی	61
فصل چهارم: سحرخیزی و شب‌زنده‌داری در حج و زیارت	63
شب‌زنده‌داری در ایام حج	65
دهه اول ذی‌حجه	65
شب ترویه	66
شب عرفه	66
شب عید قربان	67
ایام تشریق	69
بیتوته در منا	69
شب‌زنده‌داری در مسجد الحرام و مکه در ایام تشریق	70
سحرخیزی و شب‌زنده‌داری در ایام عمره	70
شب اول ماه رجب	71
شب نیمه ماه رجب	72
شب مبعث پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم )	73
شب نیمه ماه شعبان	73
شب جمعه	76
شب قدر	78
شب‌های دهه آخر ماه رمضان	80
شب عید فطر	82
شب‌های خاص در دیدگاه‌ شیعه	83
شب اول محرم	83
شب عاشورا	84
قضای سحرخیزی و شب‌زنده‌داری	85
فصل پنجم: آداب حضور و کسب فیض در سحرگاهان	87
آداب و شرایط ظاهری	89
استراحت روز	89
تغذیه حلال	90
طهارت ظاهری	90
مواظبت‌ رفتار روزانه	91
جبران حقوق مردم	92
بهره‌گیری از موقعیت زمان و مکان	93
آداب و شرایط باطنی (معنوی)	93
توبه	93
امید به خدا و قطع امید از غیر	95
تضرع و زاری	96
اخلاص گوهر عمل	97
اهمیت و جایگاه نماز شب	98
اهتمام به نماز شب در سیره علما	100
مباهات به نمازگزاران در دل شب	101
آداب و کیفیت نماز شب	101
گریه نیمه شب	103
اعتراف به گناه	103
دعا برای دیگران	104
استجابت دعای حج‌گزار و عمره‌گزار	107
مکان‌های مناسب برای دعا	107
تلاوت قرآن	111
ذکر و یاد خدا	112
استغفار	113
فصل ششم: آثار سحرخیزی و شب‌زنده‌داری	117
آثار دنیوی	119
آرامش روح و روان	119
صحت و سلامت جسم	120
زیبایی چهره	120
نورانی‌ شدن ظاهر و باطن	121
نورانی شدن خانه‌ها	125
عزت و شرافت	126
ضمانت روزی	126
طول عمر	127
رفع مشکلات	128
آثار اخروی	129
آمرزش گناهان	129
روشنایی قبر	130
زینت آخرت	132
بهشت پاداش سحرخیزان	132
فصل هفتم : عوامل سلب توفیق سحرخیزی	135
محرومیت از نماز شب	137
عوامل محرومیت از سحرخیزی	138
گناه و معصیت	138
عجب و خودبزرگ‌بینی	139
ترجیح خواهش‌های مادی بر معنوی	141
خوشی‌های کاذب	142
پرخوری	143
ناآگاهی از برکات سحر	144
معذوران و پاداش سحرخیزی	145
نتیجه‌گیری	145
کتابنامه	147

دیباچه

عاشق همواره در پی خلوت است تا با معشوق خود گفت‌وگو کند و برای او از سوز درون مثنوی‌ها بسراید. راستی بهترین معشوق کیست و بهترین اوقات‌ برای خلوت‌‌‌کردن با او چه زمانی است؟ عبادت و راز و نیاز با تنها معبود جهان هستی، آن هم در دل تاریک شب، بهترین فرصت برای ارتباط عاشقانه است که انسان‌های دلباخته پروردگار در عمر خود تجربه می‌کنند و از آن لذت می‌برند.

آنان که به توفیق شب‌زنده‌داری، نائل می‌شوند و قطره‌ای از محبت پروردگار به مشام جانشان می‌رسد، تمام دنیا در نظرشان بی‌ارزش می‌شود.

بهره‌گیری از فضای معنوی سحر و راز و نیاز با خالق یکتا در قالب نماز شب، تلاوت قرآن و استغفار، از توصیه‌های قرآن کریم به پیامبر و سفارش اولیای خدا به مؤمنانی است که می‌خواهند در میهمانی‌های ویژه پروردگار حضور یابند و از سفره‌‌های آسمانی بهره گیرند و مقام محمود را از پروردگار عالم طلب کنند.

12

محقق ارجمند، «حجت الاسلام و المسلمین سیدعباس میری خضری» این اثر ارزشمند را برای آشنایی بیشتر زائران عزیز با نماز شب و تهجدهای شبانه در فضای معنوی مسجدالحرام، مسجدالنبی و مکان‌های زیارتی تدوین کرده است. امیدواریم زائران محترم با مطالعه این اثر، انگیزه بیشتری برای بهره‌گیری از سحرهای معنوی در سفرهای زیارتی پیدا کنند..

انه ولی التوفیق

گروه اخلاق و اسرار

مرکز تحقیقات حج

13

مقدمه

زنگار گناه‌ و پیروی از تمایلات نفسانی به تدریج فطرت

پاک خدادادی را ظلمانی و پلید می‌سازد و مانع کمال انسان می‌شود. خداوند برای زدودن زنگارهای باطنی، فرصت‌هایی را در اختیار انسان می‌گذارد تا دوباره وجود خود را تطهیر و ارتباط معنوی خود را تقویت کند.

سفر معنوی حج، از مهم‌ترین زمینه‌های بازگشت به خویشتن است؛ سفری که در آن به توفیق الهی، موانع ارتباط با خدا برداشته می‌شود و پرونده ناپاکی‌های گذشته از بین می‌رود؛ بین زائر و علاقه‌های مادی او فاصله می‌افتد و زمینه‌های غفلت کمتر بروز می‌کند. در سرزمین مقدس وحی بهترین شرایط زمانی و مکانی برای مناجات با خدا‌ و خلوت شبانه بدون هیچ مانعی محقق می‌شود تا آدمی بتواند در لحظه‌های بی‌بدیل سحر رابطه خویش را با خداوند مستحکم‌تر کند.

زنده‌داشتن شب به ذکر خدا‌، تلاوت قرآن‌، نماز شب‌، استغفار‌، دعا و نیایش، داروی هر درد روحی و روانی انسان است که در وقت سحر،

14

نسخه درمان آن برای دردمندان آماده‌تر است‌.

این نوشتار در حد توان خود در صدد بیان اهمیت و ارزش

فرصت بی‌نظیر سحر برای زائران خانه خدا و پیشوایان معصوم ( علیهم السلام )

است.

15

فصل اول: کلیات

16

17

مفهوم‌شناسی

در فرهنگ و معارف اسلامی، واژه‌هایی وجود دارد که بیانگر مفهوم ارتباط نزدیک بنده با خالق هستی است. این واژه‌ها از پیوند ویژه در لحظه‌های استثنایی و عبادت‌های خاصی حکایت دارد‌ که در تحول زندگی دنیا و آخرت انسان‌ها بسیار نقش‌آفرین است. ازاین‌رو، به تبیین واژه‌های محوری موضوع می‌پردازیم.

سحر

سحر به معنای زمان پیش از صبح و سپیدی است که در افق، بالای سیاهی ظاهر می‌شود. برخی یک‌ششم باقی‌مانده از شب را سحر دانسته‌اند.

سحر به معنای پاره‌ای از شب1، پایانه شب2، سپیده دم پگاه3 و یک‌سوم از آخر شب است.⁽⁴⁾ امام خمینی ( رحمه الله ) در «تحریر الوسیله»

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. لسان العرب، ابن منظور، ج 2، ص 107: السحر قطعة من اللیل.

2. العین، ماده سحر.

3. فرهنگ عمید، واژه سحر.

4. لسان العرب، ج 2، ص 107.

18

می‌نویسد: «وَالثُّلثُ الأَخِیرِ مِنَ اللّیلِ کُلُّهُ سَحَر» ^{( 1 )}؛ «یک‌سوم پایان شب‌، تمامش سحر است». همچنین تعریف سحر نزد اهل عرفان و تصوف چنین است: «تلألؤ انوار حق‌، و نیز مقام راز و نیاز عبد را سحر گویند».⁽²⁾

احیاء

واژه «احیاء» در لغت به معنای زنده و آبادکردن است. «احیاء اللیل»، یعنی شب‌زنده‌داری، شب را به عبادت و دعا و... به روز رساندن. احیاء به معنای اخص، بیدار‌ماندن و زنده‌داشتن شب‌های خاص از سال به‌ویژه شب‌های قدر است. شب‌زنده‌داری از سنن و نوافل مؤکد است.

به نظر بیشتر مفسران، در ابتدا شب‌زنده‌داری به قصد نماز شب (قیام اللیل) واجب بود و مسلمانان یک سال یا بیشتر، بنا به اختلاف روایات، همراه حضرت رسول ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) آن را به جای می‌آوردند. اما به تصریح آیه 21 سوره مزمل، خداوند در این حکم تخفیف قائل شد. طبق نظر بیشتر مفسران و فقها، جای آن را قرائت قرآن یا نمازهای یومیه می‌گیرد.

سحر‌خیزی و شب‌زنده‌داری

در چگونگی و کیفیت شب‌زنده‌داری بین علمای شیعه و اهل سنت اتفاق‌نظر وجود دارد.

شب‌زنده‌داری با هر عبادتی، مثل نماز‌، قرائت قرآن‌، شنیدن حدیث‌، تسبیح و ثنای خداوند‌، صلوات و درود بر پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) محقق می‌شود.⁽³⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. تحریر الوسیله، امام خمینی ( رحمه الله ) ، الجزء الاول، ص123.

2. فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، سید جعفر سجادی، ص460.

3. الدر المختار، با حاشیه ابن‌عابدین، ج1، صص 460 و 461.

19

همچنین علما در تحقق احیای شب، حتی خواندن دو رکعت نماز را کافی می‌دانند. همان‌گونه که شب‌زنده‌داری به نماز جایز است، به دعا‌ و استغفار نیز جایز است. بنابراین برای کسی که می‌خواهد شب را به عبادت سپری کند، دعا و استغفار در تمام اوقات شب مستحب است، اما از نیمه شب به بعد این استحباب مؤکد می‌شود. در واقع، با فضلیت‌ترین اوقات برای نماز‌، دعا‌، استغفار و... سحر است.⁽¹⁾

تهجد

واژه «تهجد» از ماده «هجد» و از مشتقات «هجود»، به معنای بیداری پس از خواب برای عبادت و اقامه نماز است.⁽²⁾ مراد از بیداری در شب‌، گذراندن تمام شب یا بیشتر آن به عبادت است.

تهجد در اصطلاح، شب‌زنده‌داری برای اقامه نماز شب‌، تلاوت قرآن‌، ذکر خدا، استغفار و... است. ولی شب‌زنده‌داری، مقید به بیداری تمام شب یا بیشتر آن نیست.

واژه تهجد در روایات و کلمات فقها در خصوص نماز شب زیاد به کار رفته است. به‌گونه‌ای که مراد از آن هنگام اطلاق، همان نماز شب را تداعی می‌کند. اینکه خداوند پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) را امر به تهجد می‌کند3، منظور از آن نماز شب است.⁽⁴⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. مغنی المحتاج، محمد شربینی، ج1، ص 229؛ حاشیه ابن‌عابدین، ج1، ص460؛ المجموع، نووی، ج4، ص 47.

2. المیزان، علامه طباطبایی، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، ج13، ص241.

3. اسراء: 79.

4. تفسیر صافی، ملامحسن فیض کاشانی، ج3، ص210؛ من لایحضره الفقیه، ج 1، ص484.

20

ازاین‌رو، بین شب‌زنده‌داری و تهجد، به لحاظ زمان بیداری و نوع عبادت تفاوت وجود دارد؛ شب‌زنده‌داری شامل تمام یا بیشتر شب می‌شود، ولی تهجد به منظور عبادت، اختصاص به نماز شب دارد؛ به بیان دیگر، عبادت غالب در تهجد، نماز شب است، ولی مقید به شب‌زنده‌داری تمام شب یا بیشتر شب نیست‌.

بیتوته

بیتوته در لغت به معنای درک‌کردن شب است. خواه در خواب باشد یا بیداری: «باتَ بَیتُوتةً... اَدْرَکهُ اللّیل نَامَ أوْلَمْ یَنُم» ^{( 1 )}؛ «بَاتَ اللّیلَ کُلَّهُ إذا سَهِرَ اللّیلَ کُلَّهُ فِی طاعَة اللهِ أو معصیته» ^{( 2 )}؛ «تمام شب را بیدار ماند هنگامی که تمام شب را به عبادت یا معصیت سپری کرد».

«کُلُّ مَنْ اَدرَکَ اللّیلَ فَقَدْ باتَ» ^{( 3 )}؛ «هر کس شب را درک کند، بیتوته کرده است».

بین شب‌زنده‌داری و بیتوته در اصل شب‌زنده‌داری اشتراک است، ولی بدان علت که بیتوته به عبادت مقید نیست، با شب‌زنده‌داری تفاوت دارد. در اصطلاح فقه، بیتوته به درک‌کردن شب یا پاره‌ای از شب تفسیر شده است؛ همان‌گونه که فقها در بیتوته واجب منا گفته‌اند.⁽⁴⁾ بیتوته و شب‌زنده‌داری به لحاظ شامل‌شدن یا شامل‌نشدن بیداری تمام یا بیشتر شب و بیداری پاره‌ای از شب نیز تفاوت دارند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. الازهری، به نقل از لسان العرب، ماده بات.

2. فرا، به نقل از لسان العرب، ماده بات.

3. زجاج، ماده بات.

4. ابن عابدین، حاشیه، ج 1، ص461.

21

مشروعیت شب‌زنده‌داری در تمام شب‌های سال

از دیدگاه فقها، شبی در طول سال وجود ندارد که زنده نگهداشتن آن تا صبح واجب باشد. ازاین‌رو، شب‌زنده‌داری پاره‌ای از شب‌های سال، بر اساس آیات قرآن، روایات و سیره پیشوایان دین، مستحب مؤکد است.

برخی گفته‌‌اند شب‌زنده‌داری تمام یا پاره‌ای از شب‌های سال، بدون هیچ مناسبتی، مستحب است و بر این استحباب به آیات قرآن‌، روایات و سیره استدلال کرده‌اند. در قرآن کریم چنین می‌خوانیم: }وَ الَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَقِیاماً{؛ «کسانی که شبانگاه برای پروردگارشان سجده و قیام می‌کنند». (فرقان: 64)

همچنین خداوند متعال می‌فرماید:

}أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّیْلِ ساجِداً وَقائِماً یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَیَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ{ (زمر:9)

آیا «چنین کسی با ارزش است ی» کسی که در ساعات شب در حال سجده و قیام به عبادت مشغول است و از عذاب آخرت می‌ترسد. و به رحمت پروردگارش امیدوار است؟!

با توجه به این دو آیه، شب‌زنده‌داری، تمام یا بیشتر شب را شامل می‌شود. امام صادق ( علیه السلام ) از پدرانش از رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) نقل می‌فرماید:

کُلُّ عَیْنٍ بَاکِیَةٌ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا ثَلَاثَ أَعْیُنٍ... وَعَیْنٍ بَاتَتْ سَاهِرَةً فِی سَبِیلِ اللهِ.⁽¹⁾

هر چشمی در روز قیامت گریان است، مگر سه چشم... و چشمی که در راه خدا بیدار بوده است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. وسائل الشیعه، حر عاملی، ج7، صص 75 و 76.

22

از روایاتی که بر سیره ائمه ( علیهم السلام ) دلالت دارد‌، استفاده می‌شود که آنان بیشتر شب‌های سال را از اول شب تا صبح احیا می‌داشتند. از حالات امام زین العابدین ( علیه السلام ) ‌، امام باقر ( علیه السلام ) و سایر پیشوایان معصوم، به‌ویژه امام‌‌ علی ( علیه السلام ) این مطلب استفاده می‌شود.⁽¹⁾

عَنِ الامام الرِّضَا ( علیه السلام ) فِی حَدِیثٍ أَنَّهُ ( علیه السلام ) کَانَ قَلِیلَ النَّوْمِ بِاللَّیْلِ، کَثِیرَ السَّهَرِ، یُحْیِی أَکْثَرَ لَیَالِیهِ مِنْ أَوَّلِهَا إِلَی الصُّبْحِ وَکَانَ کَثِیرَ الصِّیَام‏.⁽²⁾

در حدیثی از امام رضا ( علیه السلام ) رسیده است که حضرت همواره اندکی از شب را می‌خوابید. بسیاری از شب‌ها بیدار بود. بیشتر شب‌ها از اول شب تا صبح بیدار بود و بسیار روزه می‌گرفت.

افزون بر این دلایل، فقها به اوصاف شیعیان نیز استدلال کرده‌‌اند؛ از جمله در روایات آمده است حضرت علی ( علیه السلام ) شبی از مسجد بیرون آمد. جمعیتی را دید که به حضرت پیوستند و با حضرت حرکت کردند. حضرت از حرکت ایستاد. سپس فرمود: «شما کیستید؟» گفتند: «از شیعیان شماییم». حضرت با دقت در چهره‌های آنان نگریست. سپس فرمود: «نمی‌دانم چیست که سیمای شیعه را در شما نمی‌بینم!» گفتند: «ای امیرمؤمنان! مگر سیمای شیعه چگونه است؟» حضرت فرمود:

صُفْرُ الْوُجُوهِ مِنَ السَّهَرِ، عُمْشُ الْعُیُونِ مِنَ الْبُکَاءِ حُدْبُ الظُّهُورِ مِنَ الْقِیَامِ خُمُصُ الْبُطُونِ مِنَ الصِّیَامِ ذُبُلُ الشِّفَاهِ مِنَ الدُّعَاءِ عَلَیْهِمْ غَبَرَةُ الخاشِعِین.⁽³⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. وسائل الشیعه، ج 1، صص92 و 93.

2. همان، ص67.

3. بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، ج65، ص150.

23

بر اثر شب‌زنده‌داری زرد چهره‌اند. بر اثر گریه از خوف خدا چشمانشان به‌هم ‌خورده است. بر اثر عبادت و شب‌زنده‌داری گوژپشتند. بر اثر روزه شکم‌های آنان لاغر شده است. بر اثر دعا لب‌هایشان خشکیده است و غبار خشوع‌کنندگان بر آنان است.

نقد و بررسی دیدگاه

با اینکه به آیات، روایات و سیره معصومان ( علیهم السلام ) بر استحباب شب‌زنده‌داری در تمام شب‌های سال استدلال شده است، ولی این حکم استحبابی، برای تمام مؤمنان ثابت نیست؛ زیرا ائمه ( علیهم السلام ) به شب‌زنده‌داری تمام شب‌های سال از اول شب تا صبح ترغیب نکرده‌اند؛ چون این‌گونه اعمال، افزون بر تعطیلی نظام زندگی، به گوشه‌گیری و تضییع برخی حقوق واجب دیگران منتهی می‌شود. بدین‌سبب در برخی اخبار از این‌گونه شب‌زنده‌داری‌ها نهی شده است و رفتار پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) با اصحاب نیز مخالف آن است. وقتی به پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) خبر دادند، فردی از اصحاب شما روزه می‌گیرد و افطار نمی‌کند، شب را بیدار است و نمی‌خوابد. حضرت فرمود:

لاَتَفْعَلَنَّ نَمْ و قُمْ وَصُم وَأَفْطِر فَانَّ لِعَیْنِکَ عَلَیکَ حَقّاً وَانَّ لِجَسَدِکَ عَلَیْکَ حَقّاً وَانَّ لِزَوْجَتِکَ عَلَیْکَ حَقّاً.⁽¹⁾

این‌گونه رفتار نکن. بخواب، برخیز، روزه‌ بگیر، افطار کن؛ زیرا چشم تو بر تو حقی دارد، جسد تو بر تو حقی دارد و همسر تو بر تو حقی دارد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. سنن نسائی، ج 4، ص211.

24

افزون بر این، روایات زیادی درباره میانه‌روی در عبادات از ائمه ( علیهم السلام ) رسیده است که بیانگر اعتدال در عبادت است، از جمله امام صادق ( علیه السلام ) می‌فرماید:

مَرَّ بِی أَبی وَاَنا بِالطّواف و اَنا حَدَثٌ وَقَدْ اِجْتَهَدتُ فِی العِبادَة فرآنی و أنا أَتَصابُّ عَرَقاً فَقالَ لِی یا جَعْفَرُ یا بُنَیَّ اِنَّ اللهَ اِذا اَحَبَّ عبداً أَدْخلهُ الجَنةَ وَرَضِیَ عَنهُ بِالیَسیرِ.⁽¹⁾

در جوانی و درحالی‌که مشغول طواف بودم، پدرم بر من عبور کرد. در اطاعت خدا سخت کوشش می‌کردم. پدرم مرا درحالی‌که عرق می‌ریختم دید. فرمود: «ای جعفر! ای فرزندم! خداوند هرگاه بنده‌ای را دوست بدارد، وارد بهشت می‌‌کند و به اندک از او راضی می‌شود».

و نیز رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) فرمود:

اِنّ هَذا الدِّینَ مَتینٌ فَأوغِلوا فیه بِرِفْقٍ وَلاتُکَرِّهُوا عِبادَة اللهِ إلی عِبادِالله.⁽²⁾

این دین استوار و محکم است، با رفق و مدارا با آن رفتار کنید. عبادت خدا را بر بندگان خدا سخت نگیرید.

و امام صادق ( علیه السلام ) فرمود: «لاْ تُکَرِّهُوا إلی أَنفُسِکُم العِبادَةَ» ^{( 3 )}؛ «خود را با اکراه به انجام دادن عبادت وادار نسازید».

«علامه حلی» نماز در تمام شب را مستحب نمی‌داند و می‌گوید:

نباید تمام شب را به نماز قیام کرد؛ چون پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) وقتی اطلاع یافت که شخصی از اصحاب ایشان روزه می‌گیرد و افطار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. اصول کافی، کلینی، ج 2، ص 86.

2. همان.

3. همان.

می‌کند و تمام شب را نماز می‌گزارد و نمی‌خوابد، فرمود: «نباید این‌گونه عمل کند».⁽¹⁾

شایسته است انسان نیمی از شب را بخوابد و یک‌سوم آن را به نماز بگذراند و یک ششم دیگر نیز بخوابد؛ زیرا پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) فرمود:

اَحبُّ الصَّلاةِ اِلی اللهِ تَعالی صَلاةُ داودَ کَانَ یَنامُ نِصفَ اللَّیلِ وَیَقوُمُ ثُلثَهُ و یَنامُ سُدْسَهُ.⁽²⁾

دوست‌داشتنی‌ترین نماز نزد خداوند نماز حضرت داوود است؛ همواره نیمی از شب را می‌خوابید و برای عبادت، یک‌سوم شب را برمی‌خاست و یک‌ششم دیگر را به خواب می‌رفت.

فقهای شافعی و حنبلی، قیام و شب‌زنده‌داری تمام شب‌های سال را به جز شب‌های مخصوص، مکروه دانسته‌‌اند و در این حکم به روایات عایشه استناد کرده‌اند. عایشه می‌گوید: «ما رَأیتُ رَسُولَ اللهِ صَلّی الله علیه و «آله و» سلم قامَ اللَّیلةَ حَتّی الصَّباحِ» ^{( 3 )}؛ «ندیدم رسول خد« ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) » شب را تا صبح بیدار باشد».

و نیز از او روایت شده است: «کانَ رَسولُ اللهِ« ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) » یَنامُ اوّلَ اللَّیلِ و یُحیی آخِرَه» ^{( 4 )}؛ «همواره پیامبر« ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) » اول شب می‌خوابید و آخر شب بیدار بود».

اعتدال در عبادت

نماز، ارزشمند‌ترین تلاش بندگان خداست‌. اما با همه ارزش و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. تذکرة الفقهاء، علامه حلی، ج2، ص 297.

2. همان.

3. المجموع، ج4، ص 47؛ شرح الروض، ج1، ص208؛ کشاف القناع، ج1، ص437؛ صحیح مسلم، ج1، ص514 به تحقیق محمد عبدالباقی.

4. فتح الباری، ابن حجر عسقلانی، ج3، ص23.

26

اهمیتی که دارد، حد و اندازه‌ای در شرع برای آن تعیین شده‌ است. نباید انسان آن‌قدر به عبادت، راز و نیاز و نماز مشغول شود که حقوق جسم و بدن خود و دیگران، به‌ویژه همسر‌ و خانواده را نادیده انگارد و زندگی دنیوی، ارتباط‌های اجتماعی‌ و کار و تلاش را تحت‌الشعاع قرار دهد و از مرز اعتدال، به افراط و تفریط گراید.

شبی «سلمان» به دیدار دوستش «ابو درد» رفت و شب همانجا خوابید‌. پاسی از شب گذشت. ابو دردا‌، خواست برخیزد و مشغول عبادت شود، سلمان به او گفت بخواب‌. مدتی بعد دوباره خواست برخیزد، ولی سلمان به او گفت بخواب‌. او نیز خوابید‌. تا صبح شد. سلمان به او گفت: «اینک برخیز». هر دو برخاستند و نماز خواندند‌. آن‌گاه سلمان به او گفت: «نفس‌، جان و بدن تو و نیز میهمانت، بر تو حقوقی دارند و تو باید حق هر صاحب حقی را ادا کنی».

این بدان سبب بود که همسر ابو دردا‌، به سلمان خبر داده بود که شوهرش شب‌ها نمی‌خوابد و پیوسته عبادت می‌کند.

سپس سلمان و ابو دردا‌، هر دو نزد رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) آمدند و جریان دیشب را نقل کردند. پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) فرمود: «سلمان درست گفته است».⁽¹⁾

شعار اسلام، میانه‌روی است‌. نافله شب نیز که از بزرگ‌ترین مستحبات است، اندازه مشخص و محدود دارد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. شنیدنی‌های تاریخ، ص24.

27

فصل دوم:

اهمیت سحرخیزی

و شب‌زنده‌داری

28

29

شب بهترین زمان خلوت‌گزینی

اسلام راه‌های ارتباط و قرب الهی را به آسانی پیش روی بشر قرار داده است تا انسان در ارتباط با معبود خویش، هماهنگ و همراه با همه موجودات و جنبندگان عالم باشد و از قافله تسبیح‌گویان باز نماند.

شب‌زنده‌داری یکی از بهترین راه‌های تقرب است که شب زنده‌دار با راز و نیاز و اظهار بندگی‌ خالصانه، رابطه خود را با دریای بیکران کمال و خیر مطلق برقرار می‌کند و با نظام هستی همسو می‌شود.

در خلوت شب زحق صدا می‌آید از عطر سحر بوی دعا می‌آید

با گوش دگر شنو به غوغای سحر کز مرغ شب آواز دعا ی‌آید

اهمیت این وقت از شبانه‌روز در فرهنگ اسلام و منابع اصیل دین (قرآن و سنت) بیش از آن است که بتوان در این مختصر حتی گزارش کاملی از آن را ارائه کرد.

شب، به علت آنکه ظرف ذکر، خلوت‌، اندیشه، دعا و ارتباط با خداست، جایگاه ویژه‌ای میان اوقات شبانه‌روز دارد. خداوند شب را به خود اختصاص می‌‌دهد و می‌فرماید: «اللیل لی».⁽¹⁾

1. مفتاح الفلاح، شیخ بهایی، ترجمه: علی بن طیفور بسطامی، ص56.

30

انسان هنگام شب، به دور از مردم و فارغ از شلوغی و کار‌های روزانه، بهتر می‌تواند از عالم طبیعت فاصله گیرد و حال خود را دریابد. شب، مناسب‌ترین فرصت برای خلوت با خداست؛ زیرا انسان متهجد در آن حال می‌تواند بدون مزاحمت دیگران، فیض را از خدا دریافت کند1؛ چنان‌که حافظ شیرازی بارها در دیوان اشعارش تصریح می‌کند، من هرچه دارم از سحرخیزی است.⁽²⁾

ـ مرو به خواب که حافظ به بارگاه قبول ز ورد نیم‌شب و درس صبحگاه رسید

ـ می صبوح و شکر خواب صبحدم تا چند به‌عذر نیم‌شبی کوش و گریه سحری

ـ صبا وقت سحر بویی ز زلف یار می‌آرد دل شوریده ما را به بو درکار می‌آرد

ـ هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ از یمن دعای شب و ورد سحری بود

ـ دریغا عیش شبگیری که در خواب سحر بگذشت ندانی قدر وقت ای دل مگر وقتی که درمانی

آنکه به دردی دچار است، خواب آرام شبانه ندارد و به راحتی نیز به خواب نمی‌رود. هرکه به درد عشق مبتلاست، بخشی از شب بیدار و بی‌قرار است.

شبی به چشم ندارم زدرد عشق تو خوابی دعا و اشک سحر را خدا کند بپذیری

قرآن کریم درباره چنین افرادی می‌فرماید: }وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ{؛ «اما کسانی که ایمان آورده‌اند، محبتشان به خدا شدیدتر است». (بقره: 165)

اهمیت شب در فرهنگ قرآنی

در قرآن 92 بار از واژه لیل استفاده شده است و در هفت مورد خداوند با توجه به لحظه‌ها و ویژگی‌های شب، با صراحت به آن سوگند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. مفتاح الفلاح، ص56.

2. عرفان حافظ، مرتضی مطهری، ص58.

31

یاد می‌‌کند و همچنین نام سوره‌ای از قرآن، سوره «لیل» است.

شب در فرهنگ قرآن‌، ظرف راز و رمز‌های بسیار است و بخش مهمی از برکت و رحمت الهی در شب به انسان‌ها می‌رسد. در اینجا به بعضی عنایات ویژه خداوند اشاره می‌کنیم که به بندگان برگزیده‌اش در شب ارزانی شده است.

1. چله‌نشینی حضرت موسی ( علیه السلام ) در شب اتفاق افتاد. خداوند می‌فرماید:

}وَ واعَدْنا مُوسی ثَلاثِینَ لَیْلَةً وَأَتْمَمْناها بِعَشْـرٍ فَتَمَّ مِیقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً{ (اعراف: 142)

و ما با موسی، سی شب وعده گذاشتیم. سپس آن را با ده شب «دیگر» تکمیل نمودیم. به این ترتیب میعاد پروردگارش «با او» چهل شب تمام شد.

همچنین خداوند می‌فرماید: }وَ إِذْ واعَدْنا مُوسی أَرْبَعِینَ لَیْلَةً{ (بقره: 51)

در روایات آمده است خداوند به حضرت موسی ( علیه السلام ) فرمود:

قُمْ فِی ظُلْمَةِ اللَّیْلِ اجْعَلْ قَبرَکَ رَوْضَةً مِنْ رِیاضِ الجَنان.⁽¹⁾

در تاریکی شب به‌پا‌خیز و با سحرخیزی (مناجات) مدفن خود را باغی از باغ‌های بهشت ساز.

2. پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) شبانه به آسمان عروج کرد و آیات الهی را در شب مشاهده کرد.

}سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. بحارالانوار، ج87، ص155.

32

الْأَقْصَی الَّذِی بارَکْنا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ{ (اسراء: 1)

پاک و منزه است آن کس که بنده‌اش را در یک شب، از مسجدالحرام به‌ مسجدالاقصی که گرداگردش را پربرکت ساختیم، برد تا برخی از نشانه‌های خود را به او نشان دهیم؛ چرا که او شنوا و بیناست.

3. قرآن کریم در شب نازل شد.

خداوند می‌فرماید: }إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ{؛ «به یقین ما آن قرآن را در شب قدر نازل کردیم». (قدر: 1)

همچنین می‌فرماید:

}إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ{ (دخان: 3)

ما آن را در شبی پربرکت نازل کردیم ما همواره انذارکننده بوده‌ایم.

گرچه انسان در روز هم در محضر خداست، ولی فیض شب بهره ویژه‌ای است که نصیب انسان می‌شود‌. حضور‌، توجه و تمرکز انسان در شب، سبب ازدیاد فیض است.

عاشقی را که چنین باده شبگیر دهند کافر عشق بود گر نشود باده‌پرست1

اهمیت سحرخیزی در قرآن

واژه سحر با کلماتی که از آن گرفته شده سه بار در قرآن کریم آمده است. یک بار به صورت مفرد و دوبار به صورت جمع:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. حافظ.

33

1. }نَجَّیْناهُمْ بِسَحَرٍ{؛ «سحرگاهان نجاتشان دادیم». (قمر: 34)

2. }الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ{؛ «و در سحرگاهان از خداوند آمرزش می‌طلبند». (آل‌عمران: 17)

3. }وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ{؛ «و در سحرگاهان استغفار می‌کردند». (ذاریات: 18)

قرآن به سحرخیزی از ابعاد گوناگونی، چون برتری زمان سحر‌، مقدار شب‌زنده‌داری، شکوه سحرخیزی، مقام و جایگاه سحرخیزان و نکات دیگر توجه ویژه کرده است. این خود بیانگر ارزش و اهمیت سحرخیزی و شب‌زنده‌داری و آثار مفید و سودمند معنوی آن است. پاره‌ای از آیات مربوط به شب‌زنده‌داری خطاب به پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) است و پیروان مکتب اسلام هم به انجام دادن آن فراخوانده شده‌اند‌. از جمله آیاتی که به پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) خطاب می‌کند، آیات سوره مزمل است. خداوند متعال می‌فرماید:

}یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ * قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلاً * نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلاً * أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً * إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلاً ثَقِیلاً * إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَأَقْوَمُ قِیلاً * إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَوِیلاً * وَاذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَتَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلاً{ (مزمل:1 ـ 8)

ای جامه به خود پیچیده! شب را جز کمی به‌پاخیز. نیمی از شب را یا کمی از آن کم کن یا بر نصف آن بیفزا و قرآن را با تأمل و دقت بخوان. چرا که ما به زودی سخنی سنگین به تو القا خواهیم کرد. به یقین نماز و عبادت شبانه گامی استوارتر و گفتاری پایدارتر است؛ زیرا تو در روز تلاش مستمر و طولانی

34

خواهی داشت «و عبادت‌ شبانه به تو نیرو می‌بخشد». نام پروردگارت را یاد کن و تنها به او دل ببند.

امام باقر ( علیه السلام ) و امام صادق ( علیه السلام ) فرمودند که مقصود از این آیات، سحرخیزی برای نماز شب است. و نماز شب بسیار عمل سنگین و پرمشقت است‌؛ زیرا شب، زمان استراحت است و عمل عبادی در آن زحمت دارد.⁽¹⁾

هنگام روز کارهای انسان زیاد است: }إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَوِیلاً{ (مزمل: 7) رفت و آمد، گفت‌وگو، دید و بازدید در روز زیاد است. اما سحر وقت آرامش است. ارتباط با دیگران قطع است و کسی مزاحم نیست. می‌توان با پروردگاری که }لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلا نَوْمٌ{ است، به تنهایی گفت‌وگو کرد.

البته این در صورتی است که در روز مزاحم‌ها را به درون خود راه ندهیم. آن قدر واردات به دل نسپاریم که اگر سحر خواستیم با خدا سخن بگوییم همه اینها سر برآورند. بنابراین باید در روز اسباب آمادگی نماز شب و سحرخیزی را فراهم ساخت.

حضرت علی ( علیه السلام ) فرمود:

تَعَطَّروُا بِالاِستِغفارِ لاتَفْضَحْکُمْ رَوائِحُ الذُّنُوبِ.⁽²⁾

با طلب آمرزش خود را عطرآگین سازید. تا بوی بد گناهان، شما را رسوا نسازد.

در قرآن کریم آیات زیادی به‌گونه مستقیم و غیر مستقیم اهل ایمان را به شب‌زنده‌داری، تهجد، ذکر‌، دعا و ارتباط با خدا دعوت می‌کند و برای

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. میزان الحکمه، محمد محمدی ری‌شهری، ج 5، ص417.

2. بحارالانوار، ج 90، ص278.

35

کسب درجات معنوی و پاداش‌های اخروی بشارت می‌دهد. خداوند در توصیف مؤمنان واقعی می‌فرماید:

}تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَطَمَعاً وَمِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ * فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ{ (سجده: 16 و 17)

پهلوهایشان از بسترها دور می‌شود «و شبانگاه به پا می‌خیزند و رو به درگاه خدا می‌آورند» و پروردگار خود را با بیم و امید می‌خوانند و از آنچه به آنان روزی داده‌ایم، انفاق می‌کنند. هیچ‌کس نمی‌داند چه پاداش‌های مهمی که مایه روشنی چشم‌هاست، برای آنها نهفته شده، به پاداش کارهایی که انجام می‌دادند.

خداوند در این آیه برای کسانی که لذت معنوی را بر لذت مادی خواب و آسایش ترجیح می‌دهند و در دل شب با تهجد و تضرع به گناه‌ اقرار می‌کنند و از خداوند آمرزش می‌طلبند، پاداش‌های مهم و با ارزشی در نظر گرفته است.

خداوند در بیان علت بهره‌مندی پرهیزکاران از نعمت‌های بهشتی می‌فرماید:

}إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَعُیُونٍ * آخِذِینَ ما آتاهُمْ رَبُّهُمْ إِنَّهُمْ کانُوا قَبْلَ ذلِکَ مُحْسِنِینَ * کانُوا قَلِیلاً مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ * وَبِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ{ (ذاریات: 15ـ 18)

به یقین پرهیزکاران در باغ‌های بهشتی و میان چشمه‌ها قرار دارند و آنچه پروردگارشان به آنها بخشیده، دریافت می‌دارند؛ زیرا پیش از آن «در سرای دنی» از نیکوکاران بودند. آنان کمی از شب را می‌خوابیدند و در سحرگاهان استغفار می‌کردند.

36

امام صادق ( علیه السلام ) در تفسیر بخشی از آیه شریفه }کانُوا قَلِیلاً مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ{ می‌فرماید:

کانُوا اَقَلَّ اللَّیالی تَفُوتُهُم لایَقُومُونَ فِیهَا.⁽¹⁾

اهل بهشت در دنیا کمتر شبی بر آنان می‌گذشت که بیدار نشوند و عبادت نکنند.

مرحبا قومی که داد بندگی را داده‌اند ترک دنیا گفته‌‌اند و از همه آزاده‌اند

روز‌ها با روزه و جهد و طلب باز شب در مقام بندگی ایستاده‌اند

همچنین حضرت امام صادق ( علیه السلام ) فرمود:

اِنَّ مَنِ اسْتَغْفَرَ فِی وَقْتِ السَّحَرِ فَهُوَ مِنْ اَهْلِ هذِهِ الآیَهِ.⁽²⁾

هرکس هنگام سحر استغفار کند، از اهل آیه }وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ{ به‌شمار می‌آید.

و نیز از ائمه ( علیهم السلام ) روایت شده است:

اَلا صَلَواتُ اللهِ عَلَی المُتَسَحِّرینَ وَالمُستَغْفِرینَ بِالأَسْحارِ.⁽³⁾

آگاه باشید درود‌های خداوند شامل حال اهل سحر و استغفارکنندگان در سحر است.

همچنین در روایت است:

اِنَّ اللهَ یُحِبُّ صَوْتَ الَّذینَ یَسْتَغْفِرُون بِالأَسْحارِ.⁽⁴⁾

همانا خداوند متعال دوست می‌دارد صدای (ناله) کسانی را که سحرگاهان استغفار می‌کنند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. تهذیب الاحکام، محمد بن حسن طوسی (شیخ طوسی)، ج 2، ص 336.

2. میزان الحکمه، ج 7، ص249.

3. عدة الداعی و نجاح الساعی، احمد بن فهد حلی، ص251.

4. مستدرک الوسائل، حسین نوری، ج12، ص146.

37

رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) درباره کسانی که از گزند وسوسه‌ شیطان در امان‌اند، فرمود:

ثَلاثَةٌ مَعْصُومُونَ مِنْ اِبْلیِسَ وَجُنُودِهِ الذّاکِرُونَ للهِ وَالْباکُونَ مِنْ خَشْیَةِ اللهِ وَالمُسْتَغْفِرُونَ بِالْأَسْحارِ.⁽¹⁾

سه گروه از «وسوسه‌های» ابلیس و لشکریانش در امان‌اند: آنان که خداوند را یاد می‌کنند، و آنان که از بیم «عذاب» خداوند گریه دارند و کسانی که سحرگاهان استغفار می‌کنند.

در اهتمام قرآن به شب‌زنده‌داری همین بس که خداوند‌، بیداری بخشی از شب را بر پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) واجب فرموده و «مقام محمود» وی را به بیداری این بخش از شب پیوند داده است. خداوند خطاب به پیامبر گرامی ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) می‌فرماید:

(وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَـسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً) (اسراء: 79)

و پاسی از شب را از خواب برخیز و قرآن «و نماز» بخوان. این یک وظیفه اضافی برای توست. امید است پروردگارت تو را به مقامی درخور ستایش برساند.

از ویژگی‌های پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) وجوب نماز شب بر ایشان است. از این وجوب استفاده می‌شود که کسب مقام محمود نزد پروردگار با شب‌زنده‌داری و عبادت نیمه شب ارتباط دارد. این مقام در صورتی به پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) عطا می‌شود که حضرت بر تهجد و شب‌زنده‌داری مداومت داشته باشد‌. مراتبی از این موقعیت و مقام نیز برای امت پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) که

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. میزان الحکمه، ج7، ص249.

38

شب‌زنده‌دار و متهجدند، محفوظ است که می‌توانند به نسبت خود به مقام محمود دست یابند.

تمامی مفسران معتقدند که این آیه درباره پیامبر اسلام ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) نازل شده است. از امام صادق ( علیه السلام ) روایت شده است که نماز شب بر رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) واجب بود.⁽¹⁾

بر اساس آیه شریفه‌، اخبار و اجماع مفسران، اقامه نماز شب بر پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) واجب بوده است.

پیروان حضرت به صریح آیه شریفه }لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ{ (احزاب: 21) باید به سنت پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) اقتدا کنند و سحرخیزی را از پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) الگو بگیرند.

با فرمان شب‌خیزی به پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) در سوره مزمل و امر به آن حضرت به سجده و تسبیح شبانه در سوره دهر‌، وظیفه مؤمنان هم در راه تقرب به پروردگار مشخص می‌شود. نمازشب برای مؤمنان یادآوری مهم‌ترین لحظه‌های پرواز به ملکوت دانسته شده است.⁽²⁾

خداوند می‌فرماید:

(إِنَّ هذِهِ تَذْکِرَةٌ فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلی رَبِّهِ سَبِیلاً) (مزمل: 19)

این هشدار و تذکری است. پس هرکس بخواهد راهی به سوی پروردگارش برمی‌گزیند.

همچنین می‌فرماید:

(إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنی مِنْ ثُلُثَی اللَّیْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. تهذیب، ج 2، ص242.

2. عدة الداعی و نجاح الساعی، ص251.

39

طائِفَةٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَکَ) (مزمل: 20)

پروردگارت می‌داند که تو و گروهی از آنان که با تواند، نزدیک دو سوم از شب یا نصف یا یک‌سوم آن را به پا می‌خیزید «و به عبادت می‌پردازید».

همچنین خداوند می‌فرماید:

(أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّیْلِ ساجِداً وَقائِماً یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَیَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ) (زمر: 9)

آیا «چنین کسی با ارزش است ی» کسی که در ساعات شب در حال سجده و قیام به عبادت مشغول است و از عذاب آخرت می‌هراسد و به رحمت پروردگارش امیدوار است.

در این آیه خداوند با مقایسه بین انسان گمراه و انسانی بیدار‌دل و نورانی که در دل شب پیشانی به آستانه حق می‌ساید، به ستایش انسان‌هایی می‌پردازد که شب زنده‌دارند، و در واقع، جایگاه با فضیلت شب‌زنده‌داری را بیان می‌کند. همچنین خداوند استغفار در سحر را از اوصاف پرهیزکاران می‌شمارد و می‌فرماید:

}الصَّابِرِینَ وَالصَّادِقِینَ وَالْقانِتِینَ وَالْمُنْفِقِینَ وَالْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ{ (آل‌عمران: 17)

آنها «در مسیر اطاعت و ترک گناه» استقامت می‌ورزند، راستگویند، «در برابر خد» خضوع، و «در راه او» انفاق می‌کنند و در سحرگاهان از خداوند آمرزش می‌طلبند.

در این آیه خداوند به پنج ویژگی اهل ایمان و تقوا اشاره می‌کند که یکی از آنها می‌تواند زمینه سایر اوصاف باشد.

40

پروردگار در آیات قرآن‌، پیامبر را به زنده نگهداشتن شب به قیام‌، تسبیح، تقدیس و سجده فرا می‌خواند و می‌فرماید:

} فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ غُرُوبِها وَمِنْ آناءِ اللَّیْلِ فَسَبِّحْ وَأَطْرافَ النَّهارِ لَعَلَّکَ تَرْضی{ (طه: 130)

پس در برابر آنچه می‌گویند صبر کن و پیش از طلوع آفتاب و قبل از غروب آن تسبیح و حمد پروردگارت را به‌جا آور و در ساعاتی از شب و اطراف روز «پروردگارت ر» تسبیح‌گوی؛ باشد که «از الطاف الهی» خشنود باشی.

همچنین خداوند می‌فرماید: }سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ حِینَ تَقُومُ{؛ «و هنگامی که برمی‌خیزی، پروردگارت را تسبیح و حمد گوی». (طور: 48)

برخی از مفسران، تسبیح و حمد را در این آیه، همان نماز شب دانسته‌اند.⁽¹⁾ در آیات دیگر قرآن چنین می‌خوانیم:

}وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَإِدْبارَ النُّجُومِ{ (طور: 49)

همچنین به هنگام شب او را تسبیح‌گوی و نیز به هنگام پشت‌کردن ستارگان «و طلوع صبح».

همچنین می‌فرماید: }وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَأَدْبارَ السُّجُودِ{؛ «و در بخشی از شب او را تسبیح کن و بعد از سجده‌ه». (ق: 40)

امام صادق ( علیه السلام ) فرمود: «منظور از این آیه نماز وتر است که در آخر شب قرار دارد».⁽²⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. تفسیر قمی، علی قمی، ج2، ص333.

2. مجمع البیان، طبرسی، ج10، ص413؛ میزان الحکمة، ج 5، ص417.

41

}وَ مِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَسَبِّحْهُ لَیْلاً طَوِیلاً{ (دهر: 26)

پاسی از شب را برای او سجده کن و مقداری طولانی از شب، او را تسبیح گوی.

همچنین خداوند بندگان خود را چنین توصیف می‌کند: }وَ الَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَقِیاماً{؛ «کسانی‌‌ که شبانگاه برای پروردگارشان سجده و قیام می‌کنند». (فرقان: 64)

همچنین خداوند می‌فرماید:

}لَیْسُوا سَواءً مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ أُمَّةٌ قائِمَةٌ یَتْلُونَ آیاتِ اللهِ آناءَ اللَّیْلِ وَهُمْ یَسْجُدُونَ{ (آل‌عمران: 113)

آنها یکسان نیستند؛ «زیر» گروهی از اهل کتاب «به حق و ایمان» قیام می‌کنند و پیوسته در اوقات شب، آیات خدا را می‌خوانند. درحالی‌که سجده می‌کنند.

مقصود از اهل کتاب کسانی‌‌اند که به اسلام ره‌یافتند و در سحر تهجد دارند و کتاب خدا را می‌خوانند و سجده می‌کنند؛ یعنی به نماز شب می‌ایستند.

همه در تسبیح خدا

براساس آیات قرآن، هرچه در آسمان و زمین است تسبیح‌گوی پروردگار است. با این وجود سزاوار نیست انسان از قافله تسبیح‌گویان عقب بماند و نعمت‌های الهی را پاس ندارد.

سعدی در حکایتی از گلستان چنین می‌نویسد:

یاد دارم که شبی در کاروانی همه شب رفته بودم و سحر در کنار بیشه‌ای خفته. شوریده‌ای که در آن سفر همراه ما بود، نعره‌ای بر

42

آورد و راه بیابان گرفت و یک نفس آرام نیافت. چون روز شد گفتمش: آن چه حالت بود‌. گفت: بلبلان را دیدم که به نالش در آمده بودند از درخت و کبکان از کوه و غوکان در آب و بهایم از بیشه‌. اندیشه کردم که مروت نباشد همه در تسبیح و من به غفلت خفته.

عالمی هست به تسبیح و نماز ما همه غافل و در خواب ناز

خداوند می‌فرماید: (یُسَبِّحُ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَما فِی الْأَرْضِ)؛ «آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است همواره تسبیح خدا می‌گویند». (جمعه: 1)

ما سمیعیم و بصیریم و هشیم با شما نامحرمان ما خامشیم

اگر انسان نیز ارزش و جایگاه خود را بداند، می‌تواند به مقامی ‌‌برسد که با تمامی موجودات، در تقدیس و تسبیح خدا هماهنگ شود.

براساس فرمایش علی ( علیه السلام ) اعضا، جوارح حتی لباس نمازگزار حقیقی با او تسبیح می‌گویند. حضرت فرمود:

اِنَّ الْإِنسانَ اِذَا کَانَ فِی الصَّلاةِ فِانَّ جَسَدَه وَثِیابَه وَکُلَّ شیء حَوْلَهُ یُسَبِّحُ.

انسان وقتی در حال نماز به سر می‌برد، بدن، لباس و هر آنچه اطراف اویند، تسبیح‌گوی خدایند.

می‌گویند هنگامی‌که «میرفندرسکی» نیمه‌های شب به ذکر لااله الّا الله می‌پرداخت با گفتن لااله و نفی معبود، تاریکی، فضای اطاقش را می‌گرفت و چون الّا الله می‌گفت و اثبات معبود می‌کرد، فضای اطاقش

43

نورانی می‌شد.⁽¹⁾

اهمیت و ارزش سحرخیزی در روایات

در روایات، سحرخیزی و شب‌زنده‌داری جایگاه ویژه‌ای دارد. روایات فراوانی به بیان ارزش و اهمیت سحر، سحرخیزی و نماز شب می‌پردازند که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.

پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) پیش از بعثت نیز موحد بود‌ و سال‌ها در غار حرا و دیگر مکان‌ها به شب‌زنده‌داری مشغول بود و از وقت سحر بهره می‌برد. عشق به راز و نیاز در دل شب در عمق جان وی موج می‌زد. با این حال پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) می‌فرماید:

ما زَالَ جَبرَئیلُ یُوصِینی بِقِیَامِ اللَّیلِ حَتَّی ظَنَنْتُ اَنَّ خِیَارَ اُمَّتی لَنْ یَنامُوا.⁽²⁾

همیشه جبرئیل مرا در به‌ پاداری شب (شب‌زنده‌داری) سفارش می‌کرد؛ به‌گونه‌ای که فکرکردم خوبان امت من هرگز نمی‌خوابند.

از امام صادق ( علیه السلام ) نقل است که جبرئیل نزد پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) آمد‌. آن حضرت فرمود: «ای جبرئیل‌، مرا موعظه کن». جبرئیل عرض کرد:

یَا مُحمَّدُ! عِشْ مَا شِئْتَ فَاِنَّکَ مَیِّتٌ وَاَحْبِب مَا شِئْتَ فَاِنَّکَ مُفارِقُهُ وَاعْمَلْ مَا شِئْتَ فَاِنَّکَ مَجْزِیٌّ وَاعْلَمْ اَنَّ شَرفَ الرَّجُل قیامُه باللَّیلِ وَعِزُّهُ اِسْتِغْناؤُهُ عَنِ النَّاسِ.⁽³⁾

ای محمد! هرگونه که می‌خواهی زندگی کن‌، ولی بدان که

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. نماز از دیدگاه قرآن و حدیث، ص 79.

2. بحارالانوار، ج76، ص333.

3. وسائل الشیعه، ج8، ص154.

44

عاقبت می‌میری. هرچیزی را که می‌خواهی دوست بدار‌، ولی بدان روزی از آن جدا می‌شوی و هرگونه که می‌خواهی عمل کن‌، ولی بدان جزای اعمالت را خواهی دید، و بدان که شرف هر کس به سحرخیزی و عزتش در بی‌نیازی او از مردم است.

گویند کسی از مردان خدا با همراهانش در یکی از منزل‌های میان راه مکه‌، نزدیک منا‌، اتراق کرده بود‌. چون پاسی از شب گذشت برای نماز سحری از خواب برخاست‌. دید همه خوابند‌. آنان را آواز داد: ای راهگذاران که برای آسودن کوتاه‌، درنگ کرده و دم گرفته‌اید! آیا برآنید که همه شب را در خواب بمانید؟ پس چگونه کوچ می‌کنید و از این منزل می‌گذرید؟ از بانگ او همه از خواب بیدار شدند‌، وضو گرفتند و به نماز ایستادند و بر رحمت خدایی دست رساندند. و چون سپیده سر برآورد گفت: «صبح هنگام، شبروان ستایش می‌شوند».⁽¹⁾

امام حسن عسکری ( علیه السلام ) می‌فرماید:

اِنَّ الْوُصُولَ اِلیَ اللهِ سَفَرٌ لا یُدرَکُ اِلّا بِامْتِطاءِ اللَّیِل.⁽²⁾

سیر الی الله و وصول به خدای سبحان، سفری است که مرکوب راهوار آن‌، شب‌زنده‌داری است.

پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) می‌فرماید:

یا عَلیُّ‌، ثَلاثٌ فَرَحاتٌ لِلْمُؤمِنِ فی الدُّنیا: لِقاءُ الاِخْوانِ، وَالْاِفطارُ مِنَ الصِّیامِ، وَالتَّهَجُّدُ مِن آخِرِ اللَّیلِ.⁽³⁾

یا علی ( علیه السلام ) شادمانی ویژه مؤمنان در دنیا سه چیز است: 1. دیدار با

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. شب مردان خدا، سیدمحمد ضیاء آبادی، صص52 و 53.

2. بحارالانوار، ج75، ص379.

3. میزان الحکمة، ج5، ص417؛ تفسیر نمونه، ج12، صص 221 ـ 231.

45

برادران دینی؛ 2. روزه‌دار را میهمان کردن؛ 3. سحرخیزی و عبادت در آخر شب.

علی ( علیه السلام ) می‌فرماید: «اَفْضَلُ الْعِبادَةِ سَهَرُ الْعیُونِ بِذِکْرِ اللهِ سُبْحانَه» ^{( 1 )}؛ «برترین عبادت‌، شب‌زنده‌داری به یاد خدای سبحان است».

نیز علی ( علیه السلام ) می‌فرماید: «السَّهَرُ رَوضَةُ المُشتاقِینَ» ^{( 2 )}؛ «شب‌زنده‌داری، بهشت و گلزار آرزومندان است».

نیز علی ( علیه السلام ) می‌فرماید:

سَهَرُ الْعُیوُنِ بِذِکر اللهِ فُرصَةُ السُّعَداءِ وَنُزْهَةُ الْأَولیاءِ.⁽³⁾

شب‌زنده‌داری و به یاد خدا مشغول‌بودن فرصتی برای سعادتمندان و تفریح اولیای خداست.

همچنین حضرت علی ( علیه السلام ) می‌فرماید:

قِیَامُ اللَّیْلِ مَصَحَّةٌ لِلْبَدَنِ و مَرْضاةٌ لِلرَّبِّ عزَّوَجلَّ وتَعَرُّضٌ لِلرَّحْمَةِ وَتَمَسُّکٌ بِاَخلاقِ النَّبِیِّین.⁽⁴⁾

سحرخیزی، صحت‌بخش بدن و موجب خشنودی پروردگار عزوجل و قرارگرفتن در مسیر رحمت خدا و چنگ آویختن به اخلاق پیامبران است.

حضرت در کلامی دیگر می‌فرماید:

نَبِّه بِالتَّفَکُّرِ قَلْبَکَ وَجَافِ عَنِ النَّوْمِ جَنْبَکَ وَاتَّقِ اللهَ رَبَّکَ.⁽⁵⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. میزان الحکمة، ج4، ص537.

2. همان.

3. همان.

4. همان، ج5، ص421.

5. امالی شیخ مفید، ص208؛ اصول کافی، ج2، ص54.

46

دلت را با تفکر بیدار کن و شبانگاه برای نماز شب برخیز و از «عذاب» خدای خویش بترس.

اسوه‌های سحرخیزی

سحرخیزی در بین امت‌ها و انبیای پیشین نیز از ارزش و اهمیت والایی برخوردار بوده است.

شب‌زنده‌داری از برنامه‌های انبیا در ارتباط با پروردگارشان بوده است که در روایات معصومان ( علیهم السلام ) به آن اشاره شده است:

حضرت ابراهیم ( علیه السلام )

پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) می‌فرماید:

خداوند ابراهیم ( علیه السلام ) را به دوستی برنگزید جز به این خاطر که مهمان‌نواز بود و در‌حالی‌که مردم به خواب بودند، او به نماز شب می‌ایستاد.⁽¹⁾

به نیم شب که همه مست خواب خوش باشند من و خیال تو و ناله‌های دردآلود

حضرت موسی ( علیه السلام )

از امام صادق ( علیه السلام ) نقل است که خداوند به حضرت موسی ( علیه السلام ) خطاب کرد و فرمود:

ای پسر عمران‌! دروغ گفته است کسی که گمان برده است مرا دوست دارد‌، ولی چون شب فراگیر شود، از من صرف‌نظر می‌کند و به خواب می‌رود‌. مگر نه این است که هر دوستداری،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. میزان الحکمه، ج 5، ص 417.

47

دوست می‌دارد با محبوبش خلوت کند.

ای پسر عمران‌! بدان که من بر «احوال، گفتار، رفتار و سحرخیزی» دوستانم آگاهم و چون شب، آنان را فرا گیرد، چشم دلشان را باز کنم‌، عاقبت، خود را در برابر دیدگانشان تمثل دهم و آنان از راه مشاهده (دل) مرا خطاب کنند و از سر حضور با من به سخن می‌نشینند. ای پسر عمران! در تاریکی شب، از قلبت خشوع، از کالبدت فروتنی و از دیدگانت اشک را به من ببخش و مرا بخوان که مرا نزدیک و پاسخگو خواهی یافت.⁽¹⁾

حضرت داوود ( علیه السلام )

«گویند خداوند تعالی به داوود ( علیه السلام ) وحی فرستاد که ای داوود‌! دروغ می‌گوید هر که ادعای دوستی من کند و چون شب شود، بخسبد».⁽²⁾

عَجَبا لِلمُحِبِّ کَیْفَ یَنامُ کُلُ نَوْمٍ عَلَی المُحِّبِ حَرَامٌ

شگفتا‌، عاشق چگونه به خواب می‌رود درحالی‌که خواب بر عاشق حرام است.

حضرت سلیمان ( علیه السلام )

پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) در وصایای خویش به «عبدالله بن مسعود» از عبادت، زهد و نیایش حضرت سلیمان نبی ( علیه السلام ) خبر می‌دهد و می‌فرماید:

ای پسر مسعود! حضرت سلیمان با آن سلطنت که داشت نان جو می‌خورد‌ و به مردم نان گندم سفید می‌داد. لباس پشمی می‌پوشید‌. وقتی به طور کامل تاریکی شب او را فرا می‌گرفت، دست‌هایش

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. بحارالانوار، ج84، ص139.

2. ترجمه رساله قشریه، با تصحیحات و استدراکات، بدیع الزمان فروزانفر، ص700.

48

را به گردنش می‌بست و با این حالت به عبادت خدا، شب را به صبح می‌برد.⁽¹⁾

حضرت یعقوب ( علیه السلام )

فرزندان یعقوب ( علیه السلام ) پس از اینکه به گناه خود پی بردند، از پدر درخواست کردند‌ تا از خدا بخواهد آنان را ببخشد. حضرت یعقوب ( علیه السلام ) نیز به آنان وعده داد تا برای آنان از خداوند طلب آمرزش کند.

پیامبر گرامی اسلام ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) می‌فرماید:

خَیرُ وقتٍ دَعوتُم اللهَ عَزَّوجَلَّ فیه الْأسحارُ و تلا هذه الآیةَ فی قول یعقوب ( علیه السلام ) (سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَبِّی) قال أخَّرهم إلی سَحر.⁽²⁾

بهترین زمان درخواست از خداوند سحرگاهان است، و آیه شریفه (وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ) را تلاوت کرد و فرمود: «حضرت یعقوب درخواست آنان را تا سحر به تأخیر انداخت».

ملکوتی‌ترین زمان که فیض و رحمت الهی به بندگانش می‌رسد، لحظه سحر است. فیض و رحمت وقتی فزونی می‌گیرد که با مناسبت ارزشمند دیگری همراه شود؛ مثل سحر شب جمعه.

در روایتی از امام صادق ( علیه السلام ) رسیده است که حضرت یعقوب طلب آمرزش برای فرزندانش را تا سحر شب جمعه به تأخیر انداخت.⁽³⁾

پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) شب‌زنده‌داری و نماز در شب را سنت خود و سیره صالحان امت‌های گذشته می‌داند و می‌فرماید:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. بحارالانوار، ج74، ص97.

2. اصول کافی، ج2، ص 346.

3. همان.

49

عَلَیْکُمْ بِقِیامِ اللَّیلِ فَاِنَّهُ مِنْ دَأْبِ الصّالِحینَ قَبلَکُم وَاِنَّ قیامَ اللَّیْلِ قُربَةٌ إلی اللهِ وَمَنْهاةٌ عَنِ الْإثمِ.⁽¹⁾

شب‌زنده‌داری و نماز شب را بر خود لازم بدانید؛ زیرا شیوه صالحان پیش از شما بوده است و شب‌زنده‌داری مایه تقرب به خدا و باز‌داشتن از گناه است.

شب‌ زنده‌داری، سیره عملی پیشوایان معصوم ( علیهم السلام )

پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) و ائمه اطهار ( علیهم السلام ) اسوه‌های کامل‌اند که تنها دیگران را به سحرخیزی و شب‌زنده‌داری سفارش نمی‌کنند، بلکه خودشان پیشگام در سحرخیزی و شب‌زنده‌داری بودند. سیره عملی آنان نمایانگر آن است که تمامی آنان اهل تهجد و شب‌زنده‌داری بودند. برای نمونه به مواردی اشاره می‌کنیم:

پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله وسلّم )

پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) چنان در عبادت شبانگاهی‌ می‌کوشید که به ایشان اعتراض می‌کردند و می‌گفتند شما گناهی نکرده‌اید و معصومید؛ چرا این‌گونه خود را در عبادت به مشقت می‌افکنید؟ حضرت فرمود: «آیا بنده شاکری نباشم؟!» ^{( 2 )}

از حضرت رسول ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) درباره بهترین اعمال پرسیده شد‌. ایشان پاسخ دادند: «بهترین اعمال‌، طول دادن قیام است». «همچنین بهترین نماز‌، بعد از نمازهای واجب، نماز شب است».

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. میزان الحکمة، ج7، ص3150.

2. کشکول، شیخ بهایی، ص 462.

نابراین‌، حضرت رسول ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) طول دادن قیام را از بهترین اعمال‌ برشمرده است. در ضمن ما را تشویق و راهنمایی کرده است که بخشی از شب را زنده بداریم و با خواندن نماز شب، از آثار لحظات سحر استفاده کنیم و هیچ‌گاه از برکات سحر غفلت نورزیم.

امیرمؤمنان علی ( علیه السلام )

مولای متقیان هیچ لذتی را بالاتر از خلوت با معبود و انس با معشوق حقیقی نمی‌شناخت. نمونه بارز شب‌زنده‌داری را باید در وجود آن امام همام که سر سلسله عارفان و اسوه موحدان و الگوی پارسایان است، جست‌وجو کرد‌. «نوف بَکالی» می‌گوید: در یکی از شب‌ها حضرت علی ( علیه السلام ) را دیدم که از بستر برای عبادت برخاست‌. نگاهی به ستارگان افکند و به من فرمود: «خوابی یا بیدار؟» گفتم: «بیدارم» فرمود:

یا نَوفُ! طُوبی لِلزّاهِدِینَ فِی الدُّنیا‌، الرّاغِبینَ فِی الآخِرةِ‌، أُولئِکَ قَوْمٌ اتَّخَذُوا الْاَرْضَ بَساطاً وَتُرَابَها فِرَاشاً وَمَاءَ‌ها طِیباً وَالْقُرَآنَ شِعَاراً وَالدُّعاءَ دِثاراً، ثُمَّ قَرَضُوا الدُّنیا قَرْضاً عَلی مِنهَاجِ المَسیح.

یا نَوفُ! اِنَّ داوُدَ ( علیه السلام ) قَامَ فِی مِثلِ هذِهِ السَّاعَةِ مِنَ اللَّیلِ فَقَالَ: اِنَّهَا لَسَاعةٌ لایَدعُو فِیهَا عَبدٌ اِلَّا اسْتُجِیبَ لَهُ اِلَّا أَنْ یَکُونَ عَشَّاراً اَوْ عَرِیفاً اَو شُرطِیّاً أَو صاحِبَ عَرْطَبةٍ أَو صَاحِبَ کُوبَةٍ.⁽¹⁾

ای نوف! خوشا به حال آنان که از دنیای حرام چشم پوشیدند و دل به آخرت بستند‌. آنان مردمی‌اند که زمین را تخت‌، خاک را بستر‌، آب را عطر، قرآن را پوشش زیرین و دعا را لباس رویین

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. نهج البلاغه، ص 104.

51

خود قرار دادند و با روش عیسای مسیح با دنیا برخورد کردند. ای نوف! همانا داوود پیامبر ( علیه السلام ) در چنین ساعتی از شب بر می‌خاست و می‌گفت: «این ساعتی است که دعای هر بنده‌ای به اجابت می‌رسد، جز باجگیران‌، جاسوسان‌، شبگردان‌ و نیروهای انتظامی حکومت ستمگر‌ و نوازنده طنبور و طبل».

فاطمه ( علیها السلام )

حضرت فاطمه زهرا ( علیها السلام ) به‌‌قدری عبادت می‌کرد که پاهایش ورم می‌نمود.

حسن بصری می‌گوید:

ما کانَ فی هذهِ الْأُمَّةِ اَعْبَدُ مِنْ فَاطِمة کانَتْ تَقُوم حَتّی تَورَّمَ قَدَما‌ها.⁽¹⁾

عابد‌تر از فاطمه در میان امت نمی‌توان یافت‌؛ زیرا به حدی مشغول عبادت می‌شد که پاهایش ورم می‌کرد.

امام حسن مجتبی ( علیه السلام ) می‌فرماید:

مادرم فاطمه ( علیها السلام ) را دیدم که شب جمعه در محراب عبادت ایستاده است و پیوسته تا طلیعه بامداد در رکوع و سجود بود. شنیدم که مردان و زنان مؤمن را دعا می‌کرد‌. آنان را نام می‌برد و در حقشان دعای بسیار می‌کرد، اما برای خود دعایی نداشت. به مادرم گفتم: «یا اُمّاهْ لِمَ لا تَدْعُوَنَّ لِنَفْسِکَ کَمَا تَدْعُوَنَّ لِغَیْرِکَ فَقَالَتْ یَا بُنیَّ أَلْجارُ ثُمَّ الْدّارُ» ^{( 2 )}؛ «مادر جان‌! چرا همان‌گونه که برای دیگران دعا می‌کنی برای خود دعا نمی‌کنی ؟ فرمود: پسرم «نخست»

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. بحارالانوار، ج 43، ص 84.

2. وسائل الشیعه، ج7، ص113.

52

همسایه و سپس «اهل» خانه».

سیره عالمان و صالحان

عالمان وارسته‌ای که به باطن عالم و معرفت عمیق دست یافته‌‌اند، بدون تردید رسیدن به این موفقیت‌ها را مرهون نیایش و گریه‌های نیمه شب می‌دانند.

یکی از نزدیکان «حجت الاسلام شفتی» نقل می‌کند که با ایشان همسفر بودم‌. وقتی شب گذشت، برای خواب آماده شدیم. وی چون گمان کرد من خوابیده‌ام، برخاست و به نماز ایستاد و گریه سرداد. چونان که بندبند کالبدش مرتعش بود و دو فکش به هم می‌خورد و نمی‌توانست کلمات نماز را صحیح ادا کند.

به گواهی بزرگان او هر سحرگاه در خانه و کتابخانه‌اش سخت می‌گریست‌. گاه از گریه او همسایگان با خبر و بیدار می‌شدند.⁽¹⁾

«استاد شهید مرتضی مطهری» از سحرخیزی پدر بزرگوارشان در زمانی که هر دو در قید حیات بودند، چنین یاد می‌کند:

هیچ‌وقت پدرم نمی‌گذاشت که وقت خوابش از سه ساعت از شب بگذرد و تأخیر بیفتد. شام را سر شب می‌خورد و سه ساعت از شب می‌خوابید و حداقل دو ساعت به طلوع فجر مانده بیدار می‌شد‌. حداقل قرآنی که تلاوت می‌کرد یک جزء بود. و با چه فراغت و آرامشی نماز شب می‌خواند. حالا تقریباً صد سال از عمرش می‌گذرد‌. هیچ‌وقت نمی‌بینم که یک خواب ناآرام داشته

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. وحید بهبهانی، علی دوانی، ص222.

53

باشد.

اینها دل را زنده می‌کند. آدمی که می‌خواهد از چنین لذتی بهره‌مند شود، باید کمتر از لذت‌های مادی استفاده کند تا بتواند به آن لذت عمیق‌تر الهی برسد.⁽¹⁾

حضرت امام خمینی ( رحمه الله ) در اهمیت شب‌زنده‌داری و نمازشب و توصیه به آن می‌نویسد: «سیره ائمه ( علیهم السلام ) و مشایخ عظام و علما، مواظبت بر این عمل بوده است. بلکه قطع نظر از عبادت‌، به بیداری در آخر شب اهمیت می‌دادند».⁽²⁾ و نیز می‌نویسد: «اگر نمی‌توانی مخلص شوی، لااقل برای آن «قرة العین» ^{( 3 )} بکوش که حق تعالی مخفی فرموده است».⁽⁴⁾

رهبر انقلاب می‌فرماید:

مرحوم مطهری یک مرد اهل عبادت‌، سحرخیزی و تهجد بود. یک شب ایشان منزل ما بودند. نصف شب از صدای گریه ایشان خانواده از خواب پریده بودند. البته اول ملتفت نشده بودند‌، صدای کیست‌. اما بعد فهمیدند که صدای آقای مطهری است‌. ایشان نصف شب نماز می‌خواند همراه با گریه با صدایی که از آن اتاق می‌شد آن را شنید.⁽⁵⁾

«شیخ جعفر کاشف‌الغطا‌»، از علمای برجسته شیعه، در عبادت‌، صفای باطن‌، حالت تضرع‌، تهجد‌، سحرخیزی‌، دعا و مناجات از خواص

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. احیاء تفکر دینی، شهید مطهری، ص95.

2. اربعین حدیث، امام خمینی، ص201. (با اندکی تصرف)

3. سجده: 17؛ اشاره به آیه شریفه قرآن است.

4. اربعین حدیث، ص204. (با اندکی تصرف)

5. سرگذشت‌های ویژه‌ای از زندگی شهید مطهری، ج1، ص88 .

54

روزگار بود. «ملا محمد تقی برغانی قزوینی» می‌گوید:

روزی شیخ جعفر کاشف‌الغطا وارد قزوین شد و در منزل یکی از بزرگان اقامت کرد. در منزل باغی وجود داشت. وقت خواب همه خوابیدند‌. من هم در گوشه‌ای از باغ خوابیدم. چون پاسی از شب گذشت شنیدم شیخ جعفر کاشف‌الغطا مرا صدا می‌زند. می‌گوید: «برخیز نماز شب به‌جای آور» پس از پاسخ، دوباره به خواب رفتم. ناگهان صدایی به گوشم رسید‌. به دنبال آن روانه شدم وقتی نزدیک جایی که سر و صدا می‌آمد رسیدم دیدم جناب شیخ به تضرع و گریستن و مناجات مشغول است‌. صدای ایشان چنان بر من اثر گذاشت که از آن شب تاکنون 25 سال می‌گذرد و هر شب برمی‌خیزم و به مناجات مشغول می‌شوم.⁽¹⁾

ملا‌هادی سبزواری در تمام عمر یک سوم آخر شب را بیدار می‌شد و به راز و نیاز و خواندن دعای جوشن کبیر و نماز شب سرگرم بود و با ناله و مناجات‌های نیمه شب، خانواده وی که در حجره‌های بالای خانه در خواب بودند، از خواب بیدار می‌شدند و صدای حکیم را می‌شنیدند. در تمام مدت تدریس ممکن نشد بانگ مؤذن بلند شود و ایشان درسی را قطع نکند و به سخنان خود پایان ندهد و صدایشان به اذان بلند نشود.⁽²⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. قصص العلماء، تنکابنی، ص189.

2. روزنامه رسالت، صفحه چهارم، 4‌/‌2‌/‌1372.

55

فصل سوم:

ویژگی‌های سحر

56

57

ویژه بودن وقت سحر

سحر در قرآن کریم و منابع روایی، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است‌. آیات قرآن به‌طور خاص به اهمیت آن تصریح کرده و آن را از بهترین لحظه‌ها برای ارتباط با خدا‌، راز و نیاز‌، استغفار و درخواست رحمت الهی دانسته است. خداوند در چندین آیه، پیامبرش را به شب‌زنده‌داری دعوت، و او را به عبادت در وقت سحر ترغیب می‌کند1 و مقام محمود2 را دستاورد آن می‌داند، همگی اینها بیانگر ارزش و ویژگی‌های سحر است.

اینکه خداوند نجات برخی امت‌های گذشته را به وقت سحر موکول کرده است، دلیل ویژه بودن این وقت از شبانه‌روز نزد پروردگار است.⁽³⁾

در روایات بهترین لحظه‌های شبانه‌روز وقت سحر معرفی شده است:

اِنَّ دَاوُدَ ( علیه السلام ) سَأَلَ جَبرئیلَ عَن اَفْضَلِ الأوقاتِ؟ قَالَ لا اَعْلَمُ اِلّا اَنَّ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. مزمل: 2 و 3.

2. اسراء: 79.

3. }نَجَّیْناهُمْ بِسَحَرٍ * نِعْمَةً مِنْ عِنْدِنا کَذلِکَ نَجْزِی مَنْ شَکَرَ{، (قمر: 34 و 35)؛ }إِنَّهُمْ أُناسٌ یَتَطَهَّرُونَ * فَأَنْجَیْناهُ وَأَهْلَهُ{، (اعراف:83)؛ }فَنَجَّیْناهُ وَأَهْلَهُ أَجْمَعِینَ{، (صافات: 133).

58

العَرْشَ یَهْتَزُّ فِی الأَسْحَارِ.⁽¹⁾

حضرت داود نبی ( علیه السلام ) از جبرئیل امین پرسید: «برترین لحظه‌ها کدام است؟» جبرئیل گفت: «نمی‌دانم جز به این مقدار که عرش خداوند هنگام سحر به جنبش درمی‌آید».

پیشوایان دین درباره ویژگی‌های سحر، مطالب بسیاری فرموده‌‌اند؛ از جمله:

گشوده‌شدن درهای رحمت

با اندک ارتباطی در لحظه‌های سحر، فیض و رحمت الهی به بندگان عطا می‌شود. امام باقر ( علیه السلام ) صفات قدسی ساعات سحر و برکات دعا در آن ساعات را چنین می‌ستاید‌:

خداوند متعال نیازآوران و نیایش‌کنان از بندگان مؤمن خود را بسیار دوست دارد‌. پس از هنگام سحر تا دمیدن خورشید دعا کنید که آن ساعتی است که در آن زمان در‌های آسمان گشوده می‌شوند، نسیم «رحمت» می‌وزند، روزی‌ها قسمت می‌شوند و حاجت‌های بزرگ برآورده می‌گردند.⁽²⁾

لحظه استجابت دعا

دعا با سرشت و سرنوشت انسان آمیخته است. زندگی بدون درخواست از خدا خودسری است‌. دعای بدون عمل، تنبلی و شرمندگی

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. میزان الحکمة، ج7، ص249.

2. شرح اسماء الحسنی، ملا هادی سبزواری، ص721؛ جمال الاسبوع، سید بن طاووس، ص17؛ معراج السعاده، ملا احمد نراقی، ص768.

59

است. دعا همراه عمل، بهترین ارتباط با خدا و بندگی است. سحر بهترین وقت برای خواستن است. دعا بعد از عمل، کلید درهای بسته است. البته درها به روی ما بسته نیست، ما دست و پا بسته‌ایم. نباید از دعا کردن ناامید شد که شیطان پس از امر به هبوط و خروج، دعا کرد و دعایش به اجابت رسید:

(قالَ أَنْظِرْنِی إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ* قالَ إِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ) (اعراف: 14 و15)

گفت مرا تا روزی که «مردم» برانگیخته می‌شوند مهلت ده. فرمود تو از مهلت داده‌شدگانی.

دوستان را کجا کنی محروم‌ تو که با دشمنان نظر داری

پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) می‌فرماید:

خَیرُ وَقتٍ دَعَوتُمُ اللهَ فیه الاَسحارُ.⁽¹⁾

بهترین هنگامی که می‌توانید در آن خداوند را بخوانید، اوقات سحر است.

همچنین می‌فرماید:

اِذا کانَ آخِرُ اللَّیلِ یَقولُ الله سُبحانَهُ‌، هَلْ مِن داعٍ فَاُجیبَهُ؟ هَل مِنْ سائِلٍ فاُعطیه سُؤْلَه؟ هَلْ مِنَ مُستَغْفِرٍ فَاَغْفِرَ لَه؟ هَلْ مِنْ تائِبٍ فَاَتُوبَ عَلَیهِ؟2

هرگاه پایان شب فرا می‌رسد خدای سبحان می‌فرماید: «آیا دعاکننده‌ای هست «که مرا بخواند» تا جوابش دهم؟ آیا تقاضاکننده‌ای هست «که از من بخواهد» تا عطایش کنم؟ آیا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. وسائل الشیعه، ج4، ص117.

2. بحارالانوار، ج84، ص167.

60

آمرزش‌خواهی هست «که از من آمرزش طلب کند» تا او را بیامرزم؟ آیا توبه‌کننده‌ای هست تا توبه‌اش را بپذیرم».

پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) به علی ( علیه السلام ) می‌فرماید:

یا عَلیُّ صَلِّ مِنَ اللَّیلِ وَلَو قَدْرَ حَلبِ شَاةٍ و بالْأَسْحارِ فَادْعُ فَاِنَّ عِندَ ذَلِکَ لاتُرَدُّ دَعَوةٌ.⁽¹⁾

یا علی بخشی از شب را به نماز بایست هرچند به اندازه دوشیدن گوسفند باشد و در هر سحر از خدا بخواه که در آن لحظات، دعایی رد نشود.

دلا بسوز که سوز تو کار‌ها بکند دعای نیم شبی رفع صد بلا بکند

زملک تا ملکوتش حجاب بردارند هر آن که خدمت جام جهان نما بکند.

امام صادق ( علیه السلام ) می‌فرماید:

در شب، لحظه‌ای است که ممکن نیست بنده مؤمن در آن به پاخیزد، دو رکعت نماز به‌پا دارد و خداوند را بخواند و حضرت حق خواسته‌هایش را به اجابت نرساند.

راوی می‌گوید: «از امام پرسیدم آن چه لحظه‌ای است؟» امام ( علیه السلام ) فرمود: «یک ششم از نیمه دوم شب».⁽²⁾

گر عاشقی بی‌سیم و زر در راه او شام و سحر

ز آه دل و خون جگر برگیر زاد و راحله3

سوز دل، اشک روان، آه سحر ناله شب این همه از نظر لطف شما می‌بینم4

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. بحارالانوار، ج87، ص 167؛ اسرار الصلاة، ص480.

2. اسرار الصلاة، ص480.

3. الهی قمشه‌ای.

4. حافظ.

61

از مرحوم مجلسی اول ( محمدتقی مجلسی) پدر مرحوم علامه محمد باقر مجلسی نقل شده که گفته است:

در یکی از شبانگاهان به هنگام سحر‌، حال خوشی داشتم‌. دریافتم که در این حال هرچه از حق تعالی بخواهم به من عطا خواهد کرد‌. پس در این اندیشه شدم که چه چیزی از آن عزیز طلب کنم که ناگهان محمدباقر در گهواره‌اش گریه سر داد. من نیز بی‌درنگ عرضه داشتم: «بار خدایا‌! به محمد و آل محمد‌، پسرم محمد باقر را در رواج و نشر احکام بزرگ پیامبر یاری فرما و توفیق بی‌کرانش عطا فرم».⁽¹⁾

ما ملک نیم روز به یک جو نمی‌خریم تا وام ماست ناله و نجوای نیمه شب

توزیع روزی

سحر زمانی است که خداوند روزی و بهره هر موجودی را در شبانه‌روز برایش مقرر می‌کند و از امتیازات سحر این است که اگر بیدار باشید و از خداوند درخواست ازدیاد روزی حلال کنید، خداوند آن را رد نمی‌کند.

امام باقر ( علیه السلام ) می‌فرماید:

اِنَّ اللهَ عَزَّوَجلَّ یُحِبُّ مِن عِبادِهِ المُؤمِنینَ کلَّ دَعّاءٍ‌، فَعَلیکُم بَالدُّعاءِ فِی السَّحَرِ اِلی طُلوُعِ الشَّمسِ فَانَّهاَ ساعَةٌ تُفَتَّحُ فیهَا اَبْوابُ السَّماءِ وَتُقَسَّمُ فِیها الْأرزاقُ وَتُقضَی فِیها الحَوائجُ العِظامُ.⁽²⁾

خدای عزوجل از بین بندگان مؤمنش، آنان را که بسیار دعا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. وحید بهبهانی، علی دوانی، ص100.

2. وسائل الشیعه، ج5، ص 274.

62

کنند، دوست می‌دارد. پس همواره از سحر تا طلوع خورشید دعا کنید؛ زیرا در این لحظات درهای آسمان گشوده و روزی‌ها قسمت و حاجت‌‌های بزرگ برآورده می‌شود.

گویا عشق حقیقی از دامن سحر زاده می‌شود و در عشق، رازی نهفته است که با کلید سحر گشوده می‌شود. بی‌علت نیست که ماه مبارک رمضان از تمام ماه‌های سال ممتاز است؛ چون در این ماه، دعا‌، راز و نیاز‌، تهجد، نماز شب‌ و تلاوت قرآن در سحر‌ها انجام می‌‌‌یابد و درون از گناه پاک می‌شود و با این تلاش‌های مؤمنان‌، باد صبا در سحر بوی بهشت را به مشام دلدادگان می‌رساند.

63

فصل چهارم:

سحرخیزی و شب‌زنده‌داری

در حج و زیارت

64

65

شب‌زنده‌داری در ایام حج

دهه اول ذی‌حجه

در موسم حج و در برخی از شب‌های ماه ذیحجة‌الحرام، به‌گونه‌ای ویژه، به شب‌زنده‌داری و تهجد توصیه شده است. این شب‌ها از آغاز ماه ذیحجه شروع می‌شود و ایام تشریق تا شب سیزدهم را در برمی‌گیرد.

در منابع اهل سنت، به شب‌زنده‌داری شب‌های دهه اول ذیحجه بیشتر تأکید شده است.

علمای ‌حنفی و حنبلی بر استحباب شب‌زنده‌داری دهه اول ذیحجة‌الحرام تأکید نموده و به روایت پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) استناد کرده‌اند:

مَا مِنْ اَیّامٍ اَحَبُّ اِلیَ اللهِ اَنْ یَتَعَبّد لَهُ فِیهَا مِنْ عَـشْرِ ذی الحَجَّة، یَعدِلُ صِیامُ کُلِّ یَوْمٍ مِنْهَا بِصیام سَنَةٍ وَقِیامُ کُلِّ لَیْلَةٍ مِنْهَا بِقیامِ لَیْلَةِ القَدْرِ.⁽¹⁾

دوست‌داشتنی‌ترین زمانی که خداوند در آن عبادت می‌شود، دهه ذیحجه است که روزه هر روز آن برابر با روزه یک سال و شب‌زنده‌داری آن برابر با شب قدر است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. البحر الرائق، ج2، ص56؛ حاشیه، ابن عابدین، ج1، ص460.

66

به شب‌زنده‌داری برخی از شب‌های دهه اول ذیحجه، به طور ویژه توصیه شده است؛ از جمله:

شب ترویه

«ترویه» به معنای آب برداشتن و آماده شدن برای اعمال حج تمتع است. شب هشتم ذیحجه از شب‌های با فضیلتی است که بر اساس روایتی از پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) شب‌زنده‌داری آن به دعا و ذکر‌، سفارش شده است: «مَنْ اَحیا اللَّیالِیَ الاَرْبَعَ وَجَبَتْ لَهُ الجَنَّةُ لَیلَةَ التّرویه و...» ^{( 1 )}؛ «هرکس شب ترویه و... را احیا بدارد، بهشت بر او واجب است».

شب عرفه

در منابع روایی آمده است که حج‌گزار مستحب است شب عرفه، یعنی شب نهم ذیحجه را در منا بیتوته کند و شب را به دعا و عبادت بگذراند. پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) می‌فرماید:

مَنْ اَحْیَا اللَّیالَی الأربَعَ وَجَبَتْ لَهُ الجَنَّةُ لَیلَةَ التَّرویة وَلَیْلَةَ عَرفَة وَلَیلَةَ النَّحرِ وَلَیْلَةَ الفِطر.⁽²⁾

هرکس شب‌های ترویه، عرفه، عید قربان و عید فطر را شب‌زنده‌داری کند، بهشت بر او واجب است.

بهتر آن است که عبادت خود را به ویژه نماز‌هایش را در مسجد «خیف» که در منا واقع شده است به‌جا آورد و نیز مستحب است پس از نماز صبح تا طلوع آفتاب به تلاوت قرآن‌، تسبیحات‌، دعا و توسل

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. الجامع الصغیر، جلال الدین سیوطی، ج2، ص557 به نقل از ابن عساکر.

2. الفردوس، ج3، ص620؛ الجامع الصغیر، ج2، ص 557 به نقل از ابن عساکر.

67

بگذراند. سپس روانه عرفات شود.

احتیاط آن است تا پس از طلوع آفتاب از وادی «محسّر» نگذرد. بنابراین گذشتن از وادی محسّر پیش از صبح مکروه و خلاف احتیاط است.

شب عید قربان

شب عید قربان نیز از شب‌هایی است که احیای آن سفارش شده و مایه آمرزش گناهان است.

جمعی از فقهای برجسته شیعه، احیا و شب‌زنده‌داری شب عید قربان را به عبادت، نماز و کوشش در دعا و ذکر خدا مستحب دانسته1 و برای اثبات استحباب احیای آن به روایاتی تمسک کرده‌‌اند؛ از جمله این روایت امام صادق ( علیه السلام ) که فرمود:

اِنِ اسْتَطَعتَ اَنْ تُحیِیَ تِلْکَ اللَّیلةَ فَافعَلْ، فَإنَّه بَلغَنَا اَنَّ ابَوابَ السَّمَاءِ لاتُغْلَقُ تِلْکَ اللَّیلةَ لاَِصْواتِ المُؤمنین لَهمُ دَوِیٌّ کَدَوِیِّ النَّحْلِ یَقُولُ اللهُ عَزَّوَجَّل ثَنَائُه اَنَا رَبُّکُم وَاَنْتُمْ عِبادِی أدَّیتُم حَقِّی وَحَقٌّ عَلَیَّ اَنْ اَسْتَجیبَ لَکُم فَیَحُطُّ تِلکَ اللَّیلَةَ عَمَّنْ اَرادَ اَنْ یَحُطَّ عَنْه ذْنُوُبَه وَیَغْفِرُ لِمَنْ اَرادَ اَن یَغْفِرَ لَه.⁽²⁾

اگر توان آن را داشتی که آن شب را بیدار بمانی، بیدار بمان؛ زیرا به ما رسیده است که درهای آسمان در آن شب به روی

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. "یستحب الاجتهاد فی الدعا لیلة ‌‌المزدلفة و احیاء‌ها": جواهر الکلام، محمد حسن نجفی، ج19، صص 79 ـ 82.

2. وسائل الشیعه، ج14، ص11؛ تذکرة الفقهاء، علامه حلی، ج8، ص199؛ جواهر الکلام، ج19، ص89؛ کافی، ج4، ص 468.

68

صداهای مؤمنان بسته نمی‌شود. برایشان همهمه‌ای است همچون همهمه زنبوران عسل. خداوند متعال می‌فرماید: «من پروردگار شمایم و شما بندگان من. حق مرا ادا کردید پس بر من حق است که دعایتان را مستجاب کنم». در آن شب خداوند گناهان هر کس را بخواهد می‌آمرزد و هر کسی را بخواهد می‌بخشاید.

علی ( علیه السلام ) از افرادی متعجب بود که نسبت به چنین شب‌های بافضیلتی از سال بی‌تفاوت بودند. در روایتی چنین آمده است:

کَانَ یُعْجِبُهُ اَنْ یُفَرِّغَ نَفْسَه اَربعَ لَیالٍ مِنَ السَّنَةِ: اَوّلَ لَیْلَةٍ مِنْ رَجَبٍ وَلَیلةَ الْنَّحرِ. و لَیلَةَ الفِطْر ولَیلَةَ النِّصْفِ من شعبان.⁽¹⁾

آن حضرت از اینکه کسی چهار شب از شب‌های سال را با بی‌تفاوتی بگذراند، متعجب می‌شد: شب اول ماه رجب، شب عید قربان، شب عید فطر و شب نیمه شعبان.

فقهای اهل سنت نیز بر استحباب شب‌زنده‌داری شب عید فطر و عید قربان اتفاق‌نظر دارند2 و بر این دیدگاه به روایت امام علی ( علیه السلام ) استناد جسته‌اند:

مَنْ قَامَ لَیلَتَیِ العیْدِ مُحْتَسِباً لَمْ یَمُتْ قَلبُهُ حین تَموُتُ القُلوُب.⁽³⁾

کسی که دو شب عید فطر و قربان را به عبادت (تفکر‌، ذکر خدا‌، نماز و...) سپری کند هنگامی که دل‌ها می‌میرند، دل او نمی‌میرد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. وسائل الشیعه، ج7، ص478؛ اقبال الاعمال، سید بن طاووس، ص73.

2. شرح منهاج، ج2، ص127، مراقی الفلاح، ص318؛ البحر الرائق، ج2، ص256؛ المغنی، ج1، ص159.

3. معرفة السنن و الآثار، بیهقی، ج3، ص97.

69

ایام تشریق

در سبب نام‌گذاری روزهای یازدهم تا سیزدهم ذیحجه به ایام تشریق، دیدگاه‌های متفاوتی از سوی لغت‌دانان و مفسران اظهار شده است؛ از جمله گفته‌‌اند: «به علت تابش ماه در شب‌های این ایام، به این روزها ایام تشریق گفته شده است».⁽¹⁾

در اصطلاح فقه به روز‌ها و شب‌های یازدهم تا سیزدهم ذیحجه ایام تشریق می‌گویند. 2 به نظر برخی منظور از «ایام معدودات» که در آیه شریفه (وَ اذْکُرُوا اللهَ فِی أَیَّامٍ مَعْدُوداتٍ) (بقره: 203) آمده است، دهه اول ذیحجه و دو روز پس از آن است.⁽³⁾ ولی اهل بیت ( علیهم السلام ) مقصود از ایام معدودات را ایام تشریق دانسته‌اند.⁽⁴⁾ بیشتر مفسران اهل سنت و شیعه نیز همین دیدگاه را پذیرفته‌اند.⁽⁵⁾

همچنین غالب مفسران و فقهای شیعه و اهل سنت مراد از ذکر را گفتن تکبیر بعد از نماز‌های واجب دانسته‌اند.⁽⁶⁾

بیتوته در منا

پس از اعمال روز عید قربان، بر حج‌گزار واجب است که شب یازدهم و دوازدهم را در منا بیتوته کند و روزها، جمره‌های سه‌گانه را رمی کند.

روایات زیادی از اهل بیت ( علیهم السلام ) بر وجوب بیتوته در این ایام دلالت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. کنز العرفان، سیوری (فاضل مقداد)، ج1، ص319؛ مجمع البیان، ج2، ص532.

2. همان؛ مجمع البحرین، طریحی، ج2، ص504؛ المیزان، ج14، ص370.

3. مجمع البیان، ج2، ص532.

4. قرب الاسناد، ص17؛ کافی، ج4، ص516.

5. تفسیر قرطبی، ج3، ص3؛ تفسیر الکبیر، ج2، ص340؛ مجمع البیان، ج2، ص533.

6. کنز العرفان، ج1، ص 319.

70

دارد.⁽¹⁾ بیشتر علمای اهل سنت نیز بیتوته این ایام را در منا واجب، و شماری از آنان مستحب شمرده‌اند.⁽²⁾

شب‌زنده‌داری در مسجد الحرام و مکه در ایام تشریق

از برنامه‌هایی که می‌تواند جایگزین بیتوته واجب شب یازدهم و دوازدهم در منا شود، شب‌زنده‌داری حاجی در مکه و مسجدالحرام است. بنابراین اگر حاجی در مسجدالحرام یا مکه، تمام شب را نخوابد و به ذکر‌ و عبادت مشغول باشد، می‌تواند در منا نماند. با این حال فقها گفته‌اند: «بیتوته در منا افضل است، گرچه در مسجدالحرام به طواف و اعمال حج و اعمال مستحبی دیگر، مثل طواف مستحبی، نماز و‌... اشتغال داشته باشد».⁽³⁾

سحرخیزی و شب‌زنده‌داری در ایام عمره

به لطف پروردگار و به برکت نظام شکوهمند جمهوری اسلامی و تلاش سازمان حج و زیارت، افزون بر تشرف در ایام حج‌، درهای رحمت الهی به سوی مسلمانان ایرانی در سایر ایام نیز گشوده شد تا بتوانند در طول سال به عمره مفرده مشرف شوند.

مناسب دیدیم به شب‌هایی اشاره کنیم که در طول سال به شب‌زنده‌داری آن از سوی پیشوایان دین توصیه شده است تا زائران عزیز از این فرصت‌ها غفلت نورزند و زاد و توشه بیشتری از این سفر معنوی برای روز نیاز برگیرند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. وسائل الشیعه، ج14، صص251 ـ 259.

2. المجموع، ج8، ص245؛ المغنی، ج3، ص473؛ نیل الاوطار، شوکانی، ج5، ص85.

3. مناسک حج محشا.

71

فقهای شیعه و اهل سنت بر استجاب احیای شب‌های با فضیلتی که در طول سال وجود دارد و نص و روایاتی در شأن و منزلت آنها وارد شده است، اتفاق نظر دارند؛ شب‌هایی که در روایات، سنت و سیره پیشوایان دین، شب‌هایی ارزشمند، با برکت و با فضیلت شمرده شده‌اند و به احیا و شب‌زنده‌داری آنها توصیه و ترغیب شده است. بر این اساس فقهای شیعه و اهل سنت، آنها را مستحب دانسته‌‌اند؛ به‌ویژه در ماه‌های رجب، شعبان و رمضان که هم عمره آن سفارش شده است و هم شب‌های بسیار ارزشمندی در این ایام وجود دارد که شیعه و سنی، به شب‌زنده‌داری آنها تأکید دارند. این شب‌ها عبارت‌اند از:

شب اول ماه رجب

ماه رجب، ماه بسیار پر برکت خداست‌. در این ماه، فضل و رحمت الهی بر بندگان گسترده است. احیای هر شب از شب‌های ماه رجب، موجب رهایی بنده از آتش است و همچنین شفاعت او درباره هفتاد‌هزار گناهکار پذیرفته می‌شود.⁽¹⁾ با همه این آثار و برکاتی که احیای هر شب این ماه دارد، اما فقهای شیعه و اهل سنت براساس روایات، احیای دو شب از شب‌های ماه رجب را مستحب مؤکد دانسته‌‌اند.

«سید بن طاووس» و «ابن فهد حلی» شب اول ماه رجب را از چهار شب با فضیلت سال شمرده‌اند که احیا و شب‌زنده‌داری آن سفارش شده است.

سید بن طاووس می‌گوید:

این شب از شب‌های دارای مقام و موقعیت و نعمت است که

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. وسائل الشیعه، ج10، ص478.

72

خداوند از بندگانش خواسته است تا در این شب او را اطاعت و عبادت کنند و از او درخواست سعادت و نجات و فیض و رحمت داشته باشند.⁽¹⁾

همچنین درباره عظمت این شب روایت شده است:

اِنَّهُ کَانَ یُعْجِبُهُ اَنْ یُفَرِّغَ نَفْسَهُ اَرْبعَ لَیالٍ مِنَ السَّنةِ: اَوّلَ لَیلَةٍ مِنْ رَجَبٍ و... .⁽²⁾

علی ( علیه السلام ) متعجب بود از اینکه انسان نسبت به چهار شب از سال بی‌تفاوت باشد: شب اول رجب، و... .

اهل سنت (حنفی و حنبلی) نیز شب اول ماه رجب را در شمار شب‌هایی آورده‌‌اند که شب‌زنده‌داری آن مستحب است و گفته‌‌اند از شب‌های پنج‌گانه‌ای است که دعا در آن شب رد نمی‌شود و به استجابت می‌رسد. آن پنج شب عبارت‌اند از شب جمعه، شب اول ماه رجب، شب نیمه شعبان، شب عید فطر و عید قربان‌.⁽³⁾

کسانی که توفیق انجام دادن عمره در ماه رجب را دارند، نباید از این شب‌های پربرکت غافل شوند تا بتوانند از این فرصت، نهایت بهره‌ معنوی را ببرند.

شب نیمه ماه رجب

شب نیمه ماه رجب از شب‌های پر فضیلتی است که علما و محدثان شیعه و اهل‌سنت شب‌زنده‌داری آن را شایسته دانسته‌‌اند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. اقبال الاعمال، ج3، ص172؛ عدة الداعی، ص45.

2. وسائل الشیعه، ج7، ص478.

3. مراقی الفلاح، ص219؛ الفروع، ج1، ص 438.

73

سید‌بن‌طاووس و برخی دیگر از علما، شب‌زنده‌داری آن شب را سزاوار دانسته‌اند به علت روایتی که از پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) درباره آثار و برکات آن رسیده است.

شب مبعث پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم )

«ابن بطوطه»، جهانگرد معروف گفته است: «شب مبعث نزد شیعیان، شب بسیار بزرگ و با فضیلتی است و شیعیان این شب را به شب‌زنده‌داری می‌گذرانند».⁽¹⁾

شاید منظور از این انتساب این باشد که این شب را عموم مردم شیعه احترام می‌کنند و به عبادت نماز و دعا می‌پردازند، نه اینکه فقها و علمای شیعه، آن شب را جزء شب‌های احیای سال شمرده باشند.

شب نیمه ماه شعبان

علمای شیعه و بیشتر علمای اهل سنت بر استحباب و شب‌زنده‌داری نیمه ماه شعبان اتفاق‌نظر دارند.⁽²⁾

«شیخ مفید» شب نیمه شعبان را از شب‌های شریف و با عظمتی دانسته است که نزول برکات و خیرات در آن بر بندگان فراوان است.⁽³⁾ جمعی از فقها، شب‌زنده‌داری این شب را به نماز و دعا مستحب شمرده‌اند.⁽⁴⁾ سید ‌بن ‌طاووس آن را از چهار شب احیا در سال به شمار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. سفرنامه ابن بطوطه.

2. البحر الرائق، ج2، ص56؛ حاشیه ابن عابدین، ج1، ص460.

3. المقنعه، شیخ مفید، ص226.

4. السرائر، ابن ادریس، ج1، ص313؛ التحریر، ج1، ص296.

74

آورده است.⁽¹⁾ روایات متعددی بر استحباب احیای این شب دلالت دارد؛ از جمله پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) فرمود:

کُنْتُ نَائِماً لَیْلَة النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ فَاتَانِی جَبْرَئِیل ( علیه السلام ) فَقَالَ: یَا مُحَمّدُ أَتَنَامُ فِی هَذِهِ اللّیْلَةِ؟... یَا مُحَمّدُ مَنْ اَحْیاهَا بِتَسْبِیحٍ وَتَهْلِیلٍ وَتَکْبِیرٍ وَدُعَاءٍ وَصَلاةٍ وَقِرْاءَةٍ وَتَطَوُّعٍ وَاسْتِغْفارٍ کانَتِ الجَنَّةُ لَهُ مَنْزِلاً وَمَقِیلاً وَغَفَرَاللهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِه وَمَا تَأخَّر‌... فَاَحْیِها یَا مُحمّدُ وَأمُرْ اُمَّتَکَ بِاِحْیائِها وَالتَّقَرُّبِ اِلی اللهِ تعالی بِالعَمَل فِیهَا فِانَّهَا لَیْلَةٌ شَرِیفَةٌ... .⁽²⁾

در شب نیمه شعبان خواب بودم. جبرئیل نازل شد. گفت: «ای محمد ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) چنین شبی را می‌خوابی؟ ای محمد! کسی که این شب را به تسبیح، تهلیل، تکبیر، دعا، قرائت قرآن، اعمال مستحبی و طلب آمرزش به سر برد، بهشت جایگاه او خواهد بود و خداوند گناهان گذشته و آینده او را می‌آمرزد. ای محمد! این شب را بیدار بمان و امت خود را به شب‌زنده‌داری آن و تقرب به خدا با اعمال دستور ده که این شب شریفی است».

همچنین در روایت چنین آمده است:

اِنَّ اَمیرَالمُؤمِنین ( علیه السلام ) لم یکن یَنامُ فیها مُحیِیاً لِعبادة الله عَزَّوَجَلَّ بِالصَّلاةِ وَالدُّعاءِ وَتَلاوةِ الْقُرآنِ.⁽³⁾

علی ( علیه السلام ) «شب نیمه شعبان» را به عبادت خداوند عزوجل و نماز و دعا و تلاوت قرآن بیدار بود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. اقبال الاعمال، ج3، ص354.

2. بحارالانوار، ج95، ص413.

3. المقنعه، صص 226 و 227؛ وسائل الشیعه، ج8، ص110.

شب‌زنده‌داری شب نیمه ماه شعبان به‌طور ویژه در سیره و برنامه شب‌زنده‌داری‌های امام سجاد ( علیه السلام ) بود‌. آن حضرت این شب را به نماز، دعا، تلاوت قرآن و استغفار سپری می‌کرد.

زیدبن‌علی (فرزند امام سجاد ( علیه السلام ) ) می‌گوید:

کَانَ عَلیُّ بنُ الحُسَین ( علیه السلام ) یَجْمَعُنَا جَمِیعاً لَیْلَةَ النِّصفِ مِنْ شَعْبَانَ. ثُمَّ یُجَزِّئُ اللَّیلَ أَجْزاءً ثَلاثَةً فَیُصَلِّی بِنَا جُزءاً ثُمّ یَدْعُو فَنُؤَمِّنُ عَلیَ دُعائِهِ ثُمَّ یَستَغفِرُ اللهَ وَنَستَغْفِرُه وَنَسألُهُ الجَنَّةَ حَتَّی یَنْفَجِرَ الْفَجرُ.⁽¹⁾

همواره امام زین العابدین همه ما را در شب نیمه شعبان جمع می‌کرد و شب را سه قسمت می‌کرد و یک‌سوم شب را با ما نماز می‌خواند، یک قسمت را دعا می‌کرد و ما آمین می‌گفتیم. سپس طلب آمرزش می‌کرد. ما هم طلب آمرزش می‌کردیم و از خداوند طلب بهشت می‌کردیم تا طلوع فجر.

جمهور علمای اهل سنت به استناد روایت امام علی ( علیه السلام ) و روایات دیگر، احیای شب نیمه شعبان را مستحب دانسته‌اند. آن حضرت در روایتی به نقل از پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) می‌فرماید:

اِذا کَانَت لَیْلَةُ النِّصفِ مِن شَعْبانَ فَقُومُوا لَیلَها وَصُومُوا نَهارَها، فَاِنَّ اللهَ یَنْزِلُ فِیهَا لِغُروبِ الشَّمْسِ اِلی سَماءِ الدُّنیا فَیَقُولُ: ألا مِنْ مُسْتَغفِرٍ فَاَغْفِرَ لَهُ، اَلا مُستَرزِقٍ فَاَرْزُقه ألاَ مُبتَلیٍ فَاَعَافِیه... کذا... کذا... حَتّی یَطلُعَ الفَجر.⁽²⁾

هرگاه شب نیمه شعبان فرا رسد، آن شب را به عبادت قیام کنید

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. وسائل الشیعه، ج8، ص110.

2. فتح الکبیر، ج1، ص148؛ سنن ابن ماجه، محمد بن یزید قزوینی، ج1، ص444.

76

و روزش را روزه بگیرید. همانا خداوند هنگام غروب خورشید از آسمان دنیا فرود می‌آید «رحمت الهی نازل می‌شود» و می‌فرماید آیا کسی هست که از من آمرزش بخواهد تا او را بیامرزم، طلب روزی کند تا به او روزی دهم. اگر گرفتار باشد او را رهایی دهم. «این جریان ادامه دارد» تا فجر طلوع کند.

پیامبر گرامی اسلام ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) درباره اهمیت شب نیمه شعبان و جایگاه دعا و مناجات در این شب می‌فرماید:

یَنزِلُ اللهُ تَعالیَ لَیْلَةَ النِّصفِ مِنْ شَعبانَ اِلیَ سماءِ‌ الدُّنیا فَیَغفِرُ لِأَکْثرَ مِن عَدَدِ شَعْرِ غَنَمٍ.⁽¹⁾

در شب نیمه شعبان خیر و برکت خدا به آسمان پایین نازل شود. پس بیش از شماره موهای گوسفند، از بندگانش را می‌آمرزد.

شب جمعه

از شب‌های بسیار پر فضیلت که شب‌زنده‌داری و سحر‌خیزی در آن به نماز، دعا و... بسیار سفارش شده، شب جمعه است. علمای ‌شیعه و اهل سنت بر استحباب سحرخیزی و شب‌زنده‌داری در این شب اتفاق‌نظر دارند. شیخ طوسی می‌گوید:

اگر توان احیای تمام شب‌های جمعه را داری آن را احیا بدار و اگر توان آن را نداری، به اندازه توان‌، شب‌زنده‌داری در آن شب را ترک نکن.⁽²⁾

فقها برای اثبات قدر و منزلت شب جمعه و استحباب احیای آن

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. سنن ترمذی، ج3، ص 116؛ سنن ابن ماجه، ج1، ص644.

2. مصباح المتهجد، شیخ طوسی، ص262.

77

به روایات زیادی استناد کرده‌اند که برای ترغیب شب‌زنده‌داری

و سحر‌خیزی شب جمعه رسیده است؛ از جمله: امام صادق ( علیه السلام ) می‌فرماید:

برای جمعه حق و حرمتی است و مبادا به چیزی که اسباب تقرب به خدا و عمل صالح است و موجب اجتناب از تمامی محرمات می‌شود، تضییع و تقصیری صورت گیرد. همانا خداوند در جمعه، اعمال نیک را دو چندان کند و گناهان را محو سازد و بر درجات بندگان بیفزاید... بدان‌که روز جمعه هم مثل شب آن است. اگر توانستی روز آن را به نماز و دعا سپری کنی؛ سپری کن، زیرا رحمت خدا در شب و روز جمعه بر بندگانش نازل می‌شود و کارهای نیک را چند برابر و گناهان را محو و نابود می‌سازد. همانا رحمت و کرم خدا گسترده است.⁽¹⁾

محدثان و فقها برای شب جمعه اعمال مستحبی زیادی برشمرده‌اند، از جمله احیای شب جمعه به عبادت.

عَنْ اَبِی جَعْفَر ( علیه السلام ) اِنَّهُ قَالَ اِنَّ اللهَ تَعالی لَیُنادی کُلَّ لَیْلَةِ جُمُعَةٍ مِنْ فَوقِ عَرْشِهِ مِنْ اَوَّلِ اللَّیلِ اِلیَ آخِرهِ: اَلا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ یَدْعُونی لآِخِرَتِه وَدُنْیاهُ قَبْلَ طُلُوعِ اْلفَجر فَأُجِیْبَه اَلا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ یَتُوبُ اِلیَّ مِنْ ذُنُوبِه قَبْلَ طُلوعِ الْفَجْرِ فَأَتوبَ عَلَیْه اَلاَ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ قَدْ قَتَّرتُ عَلیه رِزْقَهُ فَیَسألَنِی الزِّیادَةَ فیِ رِزْقِهِ قَبلَ طُلوعِ الفَجْرِ فَأزِیدَهُ وَأُوَسّعَ عَلَیهِ أَلا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ سَقیمٌ یَسأَلنُی أنْ أَشْفِیَهُ قَبْلَ طُلُوعِ ألفَجْرِ فَأُعافِیَه ألا عَبدٌ مُؤمِنٌ مَحْبُوسٌ مَغمُومٌ یَسْألُنی أَنْ أُطْلِقَهُ مِنْ حَبْسِهِ وَأخَلِّیَ سَرْبَه أَلا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ مَظْلُومٌ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. الکافی، ج3، ص414.

78

یَسَألُنی أَنْ آخُذَ لَهُ بِظُلامَتِه قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَاَنْتَصِرَ لَهُ وَآخُذَ لَهُ بِظُلامَتِه قالَ: فَمَا یَزَالُ یُنادِی بِهَذا حَتَّی یَطْلُعَ الفَجْرُ.⁽¹⁾

امام باقر ( علیه السلام ) می‌فرماید: همانا خدای تعالی در هر شب جمعه از سر شب تا پایان شب، از بالای عرش ندا می‌کند: آیا بنده مؤمنی هست که پیش از طلوع فجر مرا برای آخرت و دنیایش بخواند تا من دعای او را مستجاب کنم. آیا بنده مؤمنی هست که پیش از طلوع صبح از گناه خود توبه کند پس من توبه او را قبول کنم. آیا بنده مؤمنی هست که من روزی او را تنگ کرده باشم و از من پیش از طلوع صبح در خواست کند که روزی او را زیاد گردانم پس روزی او را گشاده گردانم.

آیا بنده مؤمن بیماری هست که پیش از طلوع صبح از من درخواست کند که او را شفا دهم پس او را عافیت کرامت کنم. آیا بنده مؤمن غمگین محبوسی هست که پیش از طلوع صبح از من درخواست کند که او را از زندان رها کنم و غمش را برطرف سازم پس دعایش را مستجاب گردانم.

آیا بنده‌ای که به او ستم شده باشد هست که پیش از صبح از من درخواست کند برای رفع ستم تا انتقام او را از ستمگر بستانم و حقش را به او بازگردانم. پیوسته این ندا را تا طلوع صبح سر می‌‌دهد.

شب قدر

شب قدر به سبب جریاناتی که در آن شب به وقوع پیوسته و

1. وسائل الشیعه، ج7، صص389 و 390؛ مفاتیح الجنان، اعمال شب جمعه، ص61.

79

می‌پیوند، از عظمت ویژه‌ای برخوردار است. فقیه برجسته شیعه

شیخ مفید ( رحمه الله ) می‌نویسد:

خداوند متعال شب‌هایی از سال، مثل شب‌های قدر را به دلیل خاص بر تمام شب‌های سال شرافت داده است و در آن اعمال زیادی، مستحب شمرده شده است.⁽¹⁾

آیاتی که در شأن و منزلت شب قدر نازل شده است به تنهایی برای حکم به استحباب احیا، شب‌زنده‌داری، عبادت، استغفار، قرائت قرآن، مناجات با پروردگار و... کفایت می‌کند. افزون بر آن، روایات بسیاری بر استحباب احیای شب قدر دلالت دارد، از جمله پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) فرمود:

اِنَّ اللهَ عَزَّوَجلَّ اخْتارَ مِنَ الاَیّامِ الجُمعَةَ وَمِنَ الشُّهوُرِ شَهرَ رَمضانَ وَمِنَ اللَّیالی لَیْلَةَ الْقدر.⁽²⁾

خداوند عزّوجلّ جمعه را از میان روزها، ماه رمضان را از میان ماه‌ها و شب‌قدر را از میان شب‌ها برگزید.

رسول اکرم ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) در کلامی دیگر فرمود:

مَنْ أحْیَا لَیْلَةَ الْقَدْرِ حُوِّلَ عَنْهُ الْعَذابُ اِلَی الْسَّنَةِ الْقابِلة.⁽³⁾

کسی‌که شب قدر را بیدار بماند، عذاب الهی تا سال آینده از او برداشته می‌شود.

امام باقر ( علیه السلام ) می‌فرماید:

مَنْ أحْیا لَیْلَةَ الْقَدرِ غُفِرَتْ لَه ذنُوبُه وَلَوْ کانَتْ ذُنُوبُه عَدَدَ نُجُومِ السَّماءِ وَ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. المقنعه، ص153.

2. وسائل الشیعه، ج7، ص381؛ مستدرک الوسائل، ج7، ص461.

3. مستدرک الوسائل، ج7، ص 456.

80

مَثاقِیلِ الْجِبالِ وَمَکَایِیلِ الْبِحارِ.⁽¹⁾

کسی‌که شب قدر را به شب‌زنده‌داری ‌سپری کند، گناهان او آمرزیده می‌شود، گرچه گناهانش به عدد ستارگان آسمان و سنگینی کوه‌ها و وزن آب دریاها باشد.

امام کاظم ( علیه السلام ) فرمود:

مَنِ اغْتَسلَ لَیْلَةَ الْقَدْرِ وَاَحْیاهَا اِلی طُلُوعِ الْفَجرِ خَرَجَ مِنْ ذُنوُبهِ.⁽²⁾

کسی که شب قدر غسل کند و تا طلوع فجر شب‌زنده‌داری کند، از گناهانش خارج می‌شود.

شب‌های دهه آخر ماه رمضان

از مواردی که شب‌زنده‌داری آن مورد تأکید فقها و محدثان شیعه و اهل سنت قرار گرفته و مستحب شمرده شده است، شب‌های دهة آخر ماه مبارک رمضان است. این ایام با فضیلت‌ترین شب‌های این ماه شمرده شده است.⁽³⁾

فقها گفته‌اند با ارزش‌ترین زمان که اعتکاف، شب‌زنده‌داری و

عبادت در آن مستحب شمرده شده4، شب‌های دهه آخر ماه مبارک رمضان است. سیره پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) و ائمه ( علیهم السلام ) بر احیا و عبادت این دهه بوده است.⁽⁵⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. مستدرک الوسائل، ج7، ص 456.

2. وسائل الشیعه، ج7، ص257.

3. المعتبر، علامه حلی، ج1، ص318.

4. النهایه، شیخ طوسی، ص170؛ جواهر الکلام، ج17، ص160.

5. کشف الغطاء، شیخ جعفر کاشف الغطا، ج4، ص110.

81

امام صادق ( علیه السلام ) می‌فرماید:

کانَ رَسُولُ اللهِ ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) إِذَا دَخَلَ الْعَشْرُ الاَواخِرُ ضُرِبَتْ لَهُ قُبَّةُ شَعْرٍ وَشَدَّ الْمِئزَرَ.⁽¹⁾

هرگاه دهه آخر ماه رمضان فرا می‌رسید، برای پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم )

جایگاه عبادت فراهم می‌کردند و حضرت مهیای عبادت

می‌شدند.

و نیز می‌فرماید:

کانَ رَسُولُ اللهِ ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) إِذا دَخَلَ العَشْرُ الاَوَاخِرُ شَدَّ الْمِئزَرَ وَاجْتَنَبَ النِّساءَ وَأحْیَا اللَّیْلَ و تَفرَّغَ لِلعِبادةِ.⁽²⁾

پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) این‌گونه بود که هرگاه دهه آخر ماه رمضان فرا می‌رسید، مهیای عبادت می‌‌شدند و از زنان پرهیز می‌کردند و شب را به احیا می‌گذراندند و خود را به‌طور کامل برای عبادت آماده می‌ساختند.

علمای اهل سنت، احیا و شب‌زنده‌داری ‌شب‌های دهه آخر ماه رمضان را به استناد سیره رسول گرامی اسلام ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) مستحب دانسته‌اند.⁽³⁾ در روایت آمده است: «إِذَا کَانَ الْعَـشْرُ الآخِرُ طَوی فِراشَه وَأَیْقَظ أهْلَهُ وَأَحْیَا

لَیْلَهُ».⁽⁴⁾

پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) تمام ایام ده شب آخر ماه مبارک رمضان را برای درک

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. مستدرک الوسائل، ج7، ص462.

2. وسائل الشیعه، ج10، ص311.

3. حاشیه ابن العابدین، ج1، ص460.

4. مجمع الزوائد، ابن حجر هیثمی، ج3، ص173.

82

شب قدر به احیا سپری می‌کرد و می‌فرمود: «شب قدر را در شب‌های آخر ماه مبارک رمضان جست‌وجو کنید».⁽¹⁾

شب عید فطر

علمای شیعه و اهل سنت تصریح کرده‌اند یکی از شب‌هایی که احیا و شب‌زنده‌داری آن مستحب است، شب عید فطر است. برای استحباب شب‌زنده‌داری شب عید فطر به روایاتی استناد شده است، از جمله پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) فرمود:

مَنْ أَحْیا لَیْلَة الْعِیدِ لَمْ یَمُتْ قَلبُهُ یَومَ تَمُوتُ القُلوبُ.⁽²⁾

کسی که شب عید را زنده بدارد، قلبش نمی‌میرد روزی که قلب‌ها می‌میرند.

امام صادق ( علیه السلام ) از پدر بزرگوارشان نقل می‌کند که حضرت فرمود:‌

کانَ عَلیُّ بنُ الحْسَینِ ( علیه السلام ) یُحِیی لَیْلةَ عِیْدِ الْفِطْرِ بِالصَّلاةِ حَتَّی یُصْبِحَ وَیَبِیتُ لَیْلَةَ الفِطرِ فِی المَسْجِد.⁽³⁾

امام سجاد ( علیه السلام ) این‌گونه بود که شب عیدفطر را به نماز تا صبح احیا می‌داشت و شب عیدفطر در مسجد می‌ماند.

امام صادق می‌فرماید:

ثَلاثُ لَیْالٍ یَنْبَغی لِلعِبادِ ألا یَناموا فِیها لَیْلَةَ ثَلاثٍ وَعِشْـرِینَ مِنْ شَهرِ رَمَضانَ وَلَیْلَة الْفِطْرِ وَلَیْلَةَ المزُدَلِفة.⁽⁴⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. المعجم الکبیر، طبرانی، ج2، ص244.

2. وسائل الشیعه، ج7، ص478.

3. همان، ج8، ص87 .

4. البلدالامین، ص236.

83

سزاوار است بندگان خدا سه شب را نخوابند: شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان، شب عید فطر و شب عید قربان.

شب‌های خاص در دیدگاه‌ شیعه

هر چند روایت ویژه‌ای بر استحباب احیای برخی شب‌ها نرسیده است، ولی برخی علما از روایاتی که در فضیلت عبادت در آن شب‌ها به صورت عموم رسیده یا در آن شب‌ها به اعمال ویژه‌ای سفارش شده است، آن شب‌ها را در شمار شب‌های ویژه سال شمرده‌‌اند؛ از جمله:

شب اول محرم

برای این شب، دعا، ‌عبادت ویژه و نمازهای گوناگون نقل کرده‌اند. بدین سبب برخی علما، آن را از شب‌های احیا به‌شمار آورده‌اند:

عَدّهَا الْکَفْعَمِی فِی الْمِصْباحِ مِن لیالی الاِحْیاءِ الْسَّبعِ.⁽¹⁾

کفعمی در مصباح المتهجد، شب اول محرم را از شب‌های هفت‌گانه احیا و شب‌زنده‌داری شمرده است.

رُوِیَ فِیْهَا فِی الاِقْبَال عِدَّةُ اَعْمَالٍ ـ مِنْ دَعواتٍ اَوْ صَلَوَاتٍ اَوْ عِباداتٍ ـ اَهمُّها عِدَّةُ صَلوات بِکَیفیّاتٍ مُخْتَلِفَة.⁽²⁾

در اقبال الاعمال برای شب اول ماه محرم اعمال متعددی روایت شده است؛ از جمله دعاها یا صلوات و درود بر پیامبر و خاندان پاکش یا عباداتی که مهم‌ترین آنها صلوات‌هایی است که با کیفیت‌های مختلف بیان شده است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. مصباح کفعمی، ص514.

2. اقبال الاعمال، ج3، صص 30 ـ 41.

84

شب عاشورا

شب عاشورا از نگاه برخی محدثان و فقیهان، در شمار هفت شب احیای سال شمرده شده است.⁽¹⁾

سید بن طاووس شب‌زنده‌داری این شب را مستحب دانسته است.⁽²⁾ فقها درباره فضیلت و استحباب احیای ‌شب عاشورا به روایاتی از پیشوایان معصوم ( علیه السلام ) تمسک کرده‌‌اند؛ از جمله پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) فرمود:

مَنْ أحْیَا لَیْلَة عَاشُورا فَکأَنَّمَا عَبَدَاللهَ عِبَادَةَ جَمیعِ المْلائِکَةِ وَاَجرُ العامِلِ فِیهَا کَأجرِ سَبْعینَ سَنة.⁽³⁾

کسی‌که شب عاشورا را احیا بدارد، مثل آن است که عبادت تمامی فرشتگان را انجام داده است و پاداش شب‌زنده‌داری در این شب مثل پاداش هفتاد سال عبادت است.

در روایت آمده است کسی که در شب عاشورا بیدار بماند و شب‌زنده‌داری کند و زیارت نماید امام حسین ( علیه السلام ) را تا صبح فرا رسد، خداوند او را در قیامت، درحالی‌که آمیخته به خون امام حسین ( علیه السلام ) است، در زمره شهدا‌ محشور می‌کند.⁽⁴⁾

امام حسین ( علیه السلام ) در شب عاشورا از دشمن مهلت گرفت تا به نماز، دعا، ‌قرائت قرآن و استغفار بپردازد.⁽⁵⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. مصباح کفعمی، ص680.

2. اقبال الاعمال، سید بن طاووس، ج3، ص45؛ بحار الانوار، ج95، ص236؛ مفاتیح الجنان، اعمال شب عاشورا.

3. مستدرک الوسائل، ج10، ص293؛ مصباح المتهجد، شیخ طوسی، ص771.

4. اقبال الاعمال، ج3، ص 45.

5. ارشاد مفید، ج2، ص90.

85

قضای سحرخیزی و شب‌زنده‌داری

اگر انسان به هردلیل، مثل خواب موفق به انجام دادن برخی اعمال بافضیلت نشود، می‌تواند با به‌جا آوردن قضای آن، بهره‌ای از آن اعمال ببرد.

در روایات به قضای نماز شب بسیار سفارش شده و باعث مباهات پروردگار بر فرشتگان شمرده شده است.

پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) می‌فرماید:

اِنَّ اللهَ تبارَکَ وتعالی لَیباهِی ملائکتَهُ بِالعبدِ یَقضِی صلاةَ اللَّیلِ بالنَّهارِ فَیقُولُ یَا مَلائِکتَی: انظروُا اِلی عَبدیِ یقضی مالَمْ أَفْترضُهُ عَلَیهِ أُشهِدُکُمْ إنّی قَدْ غَفَرتُ لَهُ.⁽¹⁾

هنگامی که بنده‌ای قضای نمازش را در روز انجام می‌دهد، خداوند تبارک و تعالی به فرشتگانش مباهات می‌کند و خطاب به آنان می‌فرماید: «نگاه کنید به بنده من که قضای نمازی را به‌جا می‌آورد که بر او واجب نکردم. شما شاهد باشید که من گناهان این بنده را بخشیدم».

«علی‌ بن ابراهیم» در تفسیرش از امام صادق ( علیه السلام ) روایت می‌کند:

شخصی به آن حضرت عرض کرد: «فدایت شوم. چه بسا اتفاق می‌افتد که یک ماه، دو ماه یا سه ماه نماز شب از من فوت می‌شود و من آن را روز قضا می‌کنم. آیا این کار جایز است؟ حضرت فرمود: «به خدا سوگند! این کار مایه روشنی چشم توست». حضرت این جمله را سه بار تکرار فرمود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. من لایحضره الفقیه، ج1، ص498.

86

87

فصل پنجم:

آداب حضور و کسب

فیض در سحرگاهان

88

89

آداب و شرایط ظاهری

بار یافتن به مقام و موقعیت ویژه، بدون پیش‌زمینه، بی‌نتیجه‌ است. باید در هر کاری مقدمات آن کار را فراهم کرد. درک لحظه‌های مبارک و درک فیض آن نیز بی‌مقدمه حاصل نمی‌شود. ابتدا باید به آداب ظاهری و باطنی مزین شد، سپس در آستان حضرت دوست گام گذاشت.ازاین‌رو، نخست به آداب ظاهری و سپس به آداب باطنی سحرخیزی می‌پردازیم:

استراحت روز

باید آمادگی‌های لازم، مثل تغذیه مناسب و استراحت کافی را برای سحرخیزی و تهجد شب در روز تهیه دید. استراحت روز، به‌ویژه خواب و استراحت پیش از ظهر در بیداری شب بسیار مؤثر است. پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) فرمود:

اِسْتَعِینُوا بِطَعامِ السَّحَرِ عَلی صِیامِ النَّهارِ وَبِالْقَیلُولَةِ عَلی قِیامِ اللَّیلِ.⁽¹⁾

از طعام سحرگاهی برای گرفتن روزه و از خواب قیلوله برای شب‌خیزی یاری بجویید.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. ارشاد القلوب، دیلمی، ج1، ص91.

90

تغذیه حلال

تغذیه حلال زمینه سحر‌خیزی را برای انسان فراهم می‌آورد و تغذیه حرام انسان را از کسب فیض در سحر محروم می‌سازد. ازاین‌رو کسی که می‌خواهد سحر برخیزد، باید از تغذیه حرام گریزان باشد و جز غذای حلال نخورد. غذای شبهه‌ناک نیز استفاده نکند. حلال‌خوری راه رشد معنوی را کوتاه و هموار می‌سازد. کسی که در اندیشه طهارت باطن است همواره باید از افراد بی‌توجه در مسائل دینی دوری کند. در واقع، نمی‌توان اثر وضعی تغذیه حرام را از بین برد؛ هرچند عوض آن غذا را به فقیر بدهد.

طهارت ظاهری

باید پیوسته با وضو و طهارت بود‌ و حتی با وضو خوابید. امام صادق ( علیه السلام ) فرموده است: «هرکس وضو بگیرد بعد وارد بستر شود، خوابگاهش چون مسجدش خواهد بود».⁽¹⁾ اگر موقع خواب به قصد بیداری سحر سر به بالین گذارد، مأموران الهی طبق روایات او را بیدار خواهند کرد:

احدی از بندگان نیست جز آنکه فرشته‌ای از فرشتگان خداوند هرشب دو بار او را بیدار می‌کند و به او می‌گوید: «ای بنده خدا! برخیز و به یاد پروردگارت باش».⁽²⁾

می‌توان برای بیدار شدن، از آیات قرآن، مثل آیه آخر سوره کهف استفاده کرد:

}قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَمَنْ

کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَلا یُـشْرِکْ بِعِبادَةِ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. محجة البیضاء، فیض کاشانی، ج2، ص387.

2. اسرار الصلاة، ص457.

91

رَبِّهِ أَحَداً{ (کهف: 110)

بگو: من فقط بشری هستم مثل شما، «ولی» به من وحی می‌شود که معبودتان، تنها معبود یگانه است. پس هرکه به لقای پروردگارش امید دارد، باید کاری شایسته انجام دهد و هیچ‌کس را در عبادت پروردگار شریک نکند.

سپس بگوید:

اَللَّهُمَّ لاتُؤْمِنّی مَکرَکَ وَلا تُنسِی ذِکرَکَ وَلاتَجعَلْنِی مِنَ الغْافِلینَ.⁽¹⁾

خدایا! مرا از مکر و فریب ایمن مگردان و یادت را فراموشم مکن. خدایا! مرا از غافلان و بی‌خبران قرار مده.

چون سحر برخاستی، همانند رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) سر به سجده بگذار. آن حضرت به حکم پروردگار عمل می‌کرد که فرموده است: }وَ مِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَسَبِّحْهُ لَیْلاً طَوِیلاً{ (انسان: 26).

همچنین در شبانه‌روز حداقل یک‌بار گفتن ذکر }لا اِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبحَانَکَ إِنی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمیِن{ (انبیاء: 87) در سجده از سوی پیشوایان دین سفارش شده است.

مواظبت‌ رفتار روزانه

مراقبت روز به توفیقات شب کمک می‌کند. اگر زائر بخواهد مناجات با پروردگار را در سحر از دست ندهد، باید مراقب رفتار و گفتار خود در روز باشد تا از او گناهی و حتی مکروهی سرنزند. به هوش باشد که در روز، از او آزار و اذیت به کسی نرسد و در همه حال خود را در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. اصول کافی، ج2، ص40.

92

محضر خدا حس کند تا توفیق سحرخیزی نصیب او شود و به او اجازه راه‌یافتن به درگاه و آستان قرب الهی عنایت شود. حتی حالات اول شب در توفیق آخر شب بسیار نقش دارد. گفتار و رفتار انسان از قلب نشئت می‌گیرد. بنابراین همان‌گونه که روز را گذرانده‌ایم، به انتظار شبمان باشیم که شب آبستن روز است و روز آبستن شب.

بدان مثل که شب آبستن روز از تو ستاره می‌شمرم تا که شب چه زاید باز1

اگر در روز، خدا را ناظر همه کارهای خود نبینیم، محرم اسرار شب نخواهیم شد.

نقل شده است «مرحوم آخوند ملا محمد کاشی» ^{( 2 )} به هنگام سحر با سوز و گداز به نماز می‌ایستاد. در یکی از روزها طلبه‌ای پس از پایان درس مرحوم آخوند به حضورشان آمد و گفت: «این شیخ می‌گوید شب گذشته از دیوار، صدای «سُبّوح قدّوس ربّنا و رب الملائکة و الروح» شنیده و به چشم خود شما را به سجده دیده است و این ذکر را پس از ذکر شما مرتب می‌شنیده است». مرحوم آخوند گفت: «اینکه در و دیوار ذکری را تکرار کنند، دور نیست. مهم این است که او محرم شده است».⁽³⁾

جبران حقوق مردم

اگر انسان بخواهد توفیق سیر و سلوک و سحرخیزی نصیبش شود‌، باید هرگونه حق معنوی و مادی را که بر عهده‌اش است، ادا کند؛ زیرا انسانی که گرفتار حق‌الناس است نمی‌تواند مقام سحرخیزی‌، شب‌زنده‌داری و ارتقای

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. حافظ.

2. استاد مرحوم آقا نجفی قوچانی و حاج آقا رحیم ارباب.

3. تاریخ حکما و عرفای متأخر بر صدر المتألهین، ص75.

93

معنوی پیداکند. از‌این‌رو باید پیش از خواب رفتار روزانه خود را محاسبه کند. اگر بدهکار مادی به کسی است یا آبروی کسی را با نیش زبان، گوشه چشم، تحقیر و تمسخر تباه ساخته‌ است، جبران کند. این‌گونه امور، با توبه، ذکر‌، دعا و استغفار جبران نمی‌شود، بلکه باید از همه آنان حلالیت بطلبد و اگر هیچ راه عملی برای جبران نیست، استغفار‌ کند.

بهره‌گیری از موقعیت زمان و مکان

ادب حضور اقتضا می‌کند، زائران و مهمانان خدا و رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) از فرصت‌ها، بهترین استفاده را ببرند و در ایامی که قرآن و ائمه ( علیهم السلام ) تعیین کرده‌اند، از فرصت استفاده بیشتری کنند؛ مانند ایام ماه مبارک رمضان، عرفه، سحر و شب جمعه؛ زیرا گرچه رحمت خدا واسع است، ولی برخی اوقات از ویژگی‌هایی برخوردارند که سایر اوقات، آن ویژگی‌ها را ندارند.

آداب و شرایط باطنی (معنوی)

تصفیه باطن و حالات روحی مناسب برای راهیابی به درگاه پروردگار، نخستین گام در مسیر قرب الهی و مهم‌ترین زمینه‌سازی برای استغفار و بازگشت است.

توبه

توبه در لغت به معنای بازگشت است؛ یعنی از گناهی که شخص انجام داده بود، بازگشت کند.⁽¹⁾ زیبا‌ترین تعریف برای توبه را در کلام امام علی ( علیه السلام ) می‌توان ‌یافت که می‌فرماید:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. المعجم الوسیط، ج1، ماده (تاب).

94

اَلتَّوبَةُ نَدْمٌ بِالْقَلْبِ وَاسْتِغفارٌ بِاللِّسانِ وَتَرْکٌ بِالجَوارِحِ وَاِضمارُ اَنْ لایَعُود.⁽¹⁾

توبه عبارت است از پشیمانی قلبی‌، آمرزش خواستن با زبان‌، ترک کردن گناه و تصمیم به اینکه دیگر آن گناه را انجام نمی‌دهد.

شیخ انصاری در تعریف توبه می‌گوید: «توبه به معنای برگشت به راه راست، پس از منحرف شدن از راه راست است».⁽²⁾

گناه و معصیت مهم‌ترین مانع تقرب به درگاه پروردگار و عامل سلب توفیق است. انسان باید ابتدای ورود به عرصه سحرخیزی و شب‌زنده‌داری، تصمیم و عزم بر دوری از گناه و آلودگی‌ها بگیرد تا توفیق سحرخیزی و تداوم شب‌زنده‌داری را پیدا کند.

در نخستین گام برای باریابی به مقام واقعی سحر، توبه واقعی لازم است. توبه‌ای که بازگشت به گناه در آن نباشد. خداوند می‌فرماید: }یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اللهِ تَوْبَةً نَصُوحاً{ (تحریم: 66)

از پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) پرسیدند: «توبه نصوح چیست؟» فرمود: «توبه نصوح آن است که توبه‌کننده به معصیت برنگردد».⁽³⁾

انسان با توبه گام اول را برمی‌دارد و زمینه دوستی و ارتباط خالصانه را با خدا ایجاد و نظر پروردگار را به خود جلب می‌کند. خداوند می‌فرماید: }إِنَّ اللهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَیُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ{؛ «به درستی که خداوند، توبه‌کنندگان و پاکان را دوست دارد». (بقره: 222)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. محجة البیضاء، ج2، ص287.

2. المکاسب، ص 335.

3. ترجمه المیزان، ج19، ص573.

95

با توبه‌کردن، شرایط روحی انسان آماده می‌شود تا بتواند با خدای سبحان ارتباط برقرار کند و راز و نیاز نماید. خداوند هم انسان پشیمان را با آغوش باز می‌پذیرد.

امام سجاد ( علیه السلام ) می‌فرماید:

اِلهی اَنتَ الَّذی فَتَحتَ لِعبادِک باباً اِلی عَفْوِکَ سَمَّیتَهُ التَّوبةَ فَقُلتَ (تُوبُوا إِلَی اللهِ تَوْبَةً نَصُوحاً) فما عُذرُ مَنْ أغفلَ دُخُولَ الْبابِ بَعدَ فَتحِهِ.⁽¹⁾

خدایا! تو آن صاحب رحمتی که بر روی بندگانت دری به سوی آمرزش خود گشودی و نام آن را توبه گذاشتی و فرمودی که ای بندگان! به سوی پروردگار خود بازگشت کنید؛ بازگشتی خالصانه. کسی که از دری که به روی او گشوده شده است، غفلت ورزد و وارد نشود چه عذری می‌تواند داشته باشد.

امید به خدا و قطع امید از غیر

وابستگی به خدا و گسستگی از غیر خدا شرط دیگری برای بهره‌مندی از برکات و فیض سحر و شب‌زنده‌داری است.

خداوند متعال خطاب به حضرت عیسی ( علیه السلام ) می‌فرماید:

یا عِیسی... سَلْنِی وَلاتَسأل غَیرِی... وَلاتَدَعْنِی اِلّا مُتَضرِّعاً اِلیَّ وَهَمُّکَ هَمّاً وَاحِداً فاِنَّکَ مَتی تَدَعُنِی کَذلِکَ اَجَبتُکَ.⁽²⁾

ای عیسی... از من بخواه و از دیگری درخواست نکن. به جز حالت تضرع، با من نیایش مکن و کوشش و همت خودت را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. بحارالانوار، ج91، ص142.

2. همان، ج9، ص314.

96

یکی‌ کن. پس آن‌چنان‌که تو مرا بخوانی و مناجات کنی، من هم همان‌گونه پاسخ تو را می‌دهم.

امام صادق ( علیه السلام ) می‌فرماید:

اِذا اَرادَ اَحَدُکُم اَنْ لایَسألَ رَبَّهُ شَیْئاً اِلَّا أعْطَاهُ فَلْیَیأَسْ مِنَ النّاسِ کُلِّهِم وَلایَکُونَ لَهُ رَجاءٌ إلّا عِندَ اللهِ فَاِذا عَلِمَ اللهُ عَزَّوجلَّ ذلِکَ مِنْ قَلبِهِ لَمْ یَسْألِ اللهَ شَیئاً الّا أَعطاهُ.⁽¹⁾

هریک از شما بخواهد دعایش در پیشگاه حق تعالی اجابت شود، باید خود را از همه مردمان و از کمک ایشان مأیوس و ناامید سازد و تنها دل و امید خود را به خدا بندد. در چنین حال است که هرکه حاجتی از حضرت پروردگار بخواهد به هدف اجابت می‌رسد.

تضرع و زاری

انسان وقتی حالت انقطاع از خلق پیدا کرد، زمان و حالت تضرع و زاری به درگاه پروردگار فرا می‌رسد. با قطع اسباب، حالت التماس و اصرار واقعی به انسان دست می‌دهد. این فضیلت بزرگی است که بنده به جانب خدا روی آورد و خدای متعال هم مشتاق است که بندگانش با حالت تضرع و زاری به درگاهش روی آورند.

اِذا أحَبَّ اللهُ عَبْداً اِبْتَلاهُ لِیَسمَعَ تَضَرُّعَهُ.⁽²⁾

خداوند هرگاه بنده‌اش را دوست داشته باشد، او را مبتلا می‌کند تا تضرع و زاری او را بشنود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. کافی، ج2، ص149.

2. ارشاد القلوب، ج1، ص183.

97

پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) می‌فرماید: «اِنَّ اللهَ یُحِبُّ السَّائِلَ اللَّحُوحَ» ^{( 1 )}؛ «خداوند دوست دارد سائلی را که بر درخواستش اصرار و پافشاری می‌کند».

به هنگام نیایش، رو به قبله کند و دست به سوی آسمان برآورد و با گریه و زاری بر خواسته‌اش اصرار ورزد و برای جلب توجه بیشتر پروردگار، هر خواسته‌اش را به درود و صلوات بر اهل بیت ( علیهم السلام ) مزیّن کند.

شب‌زنده‌داری، دعا و عبادات را با صلوات و درود بر پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) و توسل به اهل بیت ( علیهم السلام ) درآمیزد تا به اجابت نزدیک‌تر شود.

اعتراف به لغزش و گناه، دست نیاز بردن به سوی اهل بیت ( علیهم السلام ) ، واسطه قرار دادن آنان نزد خدا و سوگند دادن‌ به مقام شامخشان ، امید به بخشش را افزون می‌کند.

امام صادق ( علیه السلام ) فرمود: «وَاللهُ ما خَرَجَ عَبْدٌ مِنْ ذَنبٍ الّا بِالْإِقْرارِ» ^{( 2 )}؛ «خداوند بنده را جز با اقرار به گناهش، پاک نمی‌سازد».

مرا در این ظلمات آنکه راهنمایی کرد دعای نیمه شبی بود و گریه سحری

اخلاص گوهر عمل

اگر توفیق یار شد و انسان توانست در سحر از بستر نرم فاصله بگیرد و به راز و نیاز‌، عبادت، نماز‌، استغفار و توبه بپردازد، باید توجه داشته باشد که وقتی این اعمال برای انسان مفید است که انگیزه او از انجام دادن آنها، تنها نیایش و کرنش به درگاه حق باشد، نه زمینه‌سازی برای اهداف دیگر یا به انگیزه استفاده از وقت خوش و دلپذیر سحر؛ زیرا غیر از خدا هرچه انسان را به حرکت در آورد، رهزن است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. بحارالانوار، ج93، ص374.

2. همان، ج90، ص413.

98

نقل شده است که غلام سیاهی به نام «برخ» در زمان حضرت موسی زندگی می‌کرد و بسیار متعبد‌ بود. حضرت موسی به توسط او طلب باران کرد. خدای بزرگ هم به احترام این جوان متعبد که نماز باران خواند، برای مردم باران فرستاد. خداوند متعال خطاب به موسی ( علیه السلام ) فرمود:

برخ بنده بسیار خوب من است و فقط در او یک عیب وجود دارد‌ و آن اینکه در سحر‌ها که برای عبادت و نماز برمی‌خیزد، از نسیم سحرگاهی لذت می‌برد و به وسیله آن آرامش می‌یابد. کسی که مرا دوست می‌دارد، نباید توجه و آرامش او به چیز دیگری باشد.⁽¹⁾

نباید هیچ‌گاه خود را برای توفیق طواف بیشتر در عبادت از دیگران برتر بدانیم که ریا آن را از بین می‌برد. باید عمل نیمه‌شب را به اخلاص درآمیزیم و ذخیره قبر و قیامت کنیم و آن را هدیه ماندگار سفر حج قرار دهیم.

بدانیم که در انجام‌دادن عمل عبادی، بین صحت فقهی و شرعی تا قبول آن در بارگاه پروردگار فاصله زیادی است. اگر از عبادات‌، رنگ و بوی اخلاص برود و به ریا آلوده شود، اعمال آنان به جای قرب، مایه دوری از خدا خواهد شد.

اهمیت و جایگاه نماز شب

نافله شب از نمازهایی است که در بین نمازهای مستحبی دارای مقام برجسته و والایی است و از همه نمازهای نافله بیشتر به آن سفارش شده است؛ به‌ویژه به دو عنوان نماز شفع و وتر که خداوند به آن دو سوگند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. کشکول شیخ بهایی، ص462.

99

یاد کرده است: }وَ الشَّفْعِ وَالْوَتْرِ{ (فجر: 3).

نماز شب نگین عبادات و محبوب‌ترین عبادات نزد پروردگار است. رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) می‌‌فرماید «اَفضلُ الصَّلاةِ بَعدَ الصَّلاةِ المَکتوبة، الصَلاةُ فی جَوفِ اللَّیلِ» ^{( 1 )}؛ «برترین نماز پس از نماز واجب، نماز خواندن در دل شب است».

خداوند در برابر سحرخیزی و تهجد شبانه پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) ، به ایشان وعده مقام محمود را داده است و می‌فرماید:

}وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَـسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً{ (اسراء: 79)

و پاسی از شب را از خواب برخیز و قرآن «و نماز» بخوان. این یک وظیفه اضافی برای توست. امید است پروردگارت، تو را به مقامی درخور ستایش برساند.

بسیاری از مفسران مقصود از (فَتَهَجَّدْ) را نافله شب دانسته‌اند؛ زیرا پیامبر با این عمل به مقام بسیار برجسته‌ درخور ستایشی خواهد رسید که همان مقام شفاعت در دو جهان است.

«عبدالله بن سلام» می‌گوید:

به هنگام ورود رسول اکرم ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) به مدینه، مردم برای استقبال، از مدینه بیرون آمدند و به زیارت حضرت شتافتند. من از جمله کسانی بودم که به استقبال پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) آمدم. به محض دیدن سیمای مبارک آن حضرت دریافتم که این سیما، سیمای دروغین نیست و نخستین سخنی که از ایشان شنیدم این بود: «ایها الناس اَفْشُوا السَّلامَ وَصِلُوا الْأَرحامَ وَاَطعِمُوا الطَّعامَ وَصَلُّوا بِاللَّیلِ وَالنَّاسُ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. کنز العمال، متقی، ج7، ص784.

نِیامٌ تَدْخُلُوا الجَنَّةَ بِسَلامٍ» ^{( 1 )}؛ «سلام کردن را بین خودتان گسترش دهید و عمومی کنید و با خویشاوندان پیوند برقرار کنید. به مستمندان غذا دهید و هنگام شب که مردم خوابند، به نماز بپردازید، آن‌گاه با سلامتی وارد بهشت خواهید شد.

یکی از خواسته‌های امام سجاد ( علیه السلام ) از خدا، سحر‌خیزی و عبادت شبانه است.

وَاعْمُرْ لَیْلی بِإِیقَاظِی فِیهِ لِعِبَادَتِکَ، وَتَفَرُّدِی بِالتَّهَجُّدِ لَکَ، وَتَجَرُّدِی بِسُکُونِی إِلَیْکَ، وَإِنْزَالِ حَوَائِجِی بِک‏.⁽²⁾

بار خدایا! شبم را به بیداری برای عبادتت، تنهایی شبانه‌ام را برای نماز شب، و دوری گزیدن از علاقه‌های دنیایی‌ام را با آرامشی به سوی خویش، و برآورده‌شدن نیازمندی‌های بایسته‌ام، آباد گردان.

اهتمام به نماز شب در سیره علما

از نکات درخور توجه در زندگانی معنوی عالمان برجسته، سحرخیزی و شب‌زنده‌داری آنان است‌. گویا تمام انرژی‌شان در تلاش‌های علمی‌ و خدمات مردمی، از همین عمل بوده است.

در احوال «مرحوم ملا محمد تقی برغانی» (شهید ثالث) می‌نویسند:

وی برای عبادت همواره از نیمه شب تا طلوع صبح صادق به مسجد خود می‌رفت و در آنجا به مناجات، نماز، تضرع و زاری و تهجد اشتغال داشت و مناجات خمس عشر امام زین العابدین ( علیه السلام ) را از حفظ می‌خواند و بر این روش و شیوه پسندیده‌، استمرار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. عوالی اللئآلی، احسائی، ج1، ص268.

2. میزان الحکمه، ج4، ص72.

101

داشت. ایشان را مکرر در فصل زمستان می‌دیدند که در نیمه شب به پشت‌بام مسجد خود می‌رود، درحالی‌که به شدت برف می‌بارد و ایشان با پوستینی بر دوش و عمامه‌ای بر سر، مشغول نماز و مناجات است. در حالت ایستاده دست‌ها را به سوی آسمان بلند می‌کرد تا اینکه برف سراسر قامت مبارکش را از سر تا نوک پا سفید‌پوش می‌کرد. سرانجام در یکی از شب‌ها، به دست فرقه گمراه بابیه، به شهادت رسید.⁽¹⁾

مباهات به نمازگزاران در دل شب

رسول اکرم ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) می‌فرماید:

هنگامی که انسانی از بستر لذت‌بخش خود برمی‌خیزد، درحالی‌که چشمانش خواب آلوده است برای اینکه با نماز مستحبی، پروردگار را خشنود کند، خداوند مقابل فرشتگان به آن بنده می‌نازد و می‌فرماید: «آیا بنده مرا نمی‌بینید که از رختخواب گوارایش برخاسته است برای نمازی که من بر او واجب نکردم. گواه باشید که او را بخشودم».⁽²⁾

آداب و کیفیت نماز شب

وقت نماز شب از اول نیمه شب تا اذان صبح است. نماز شب هرچه نزدیک‌تر به طلوع فجر خوانده شود، فضیلت بیشتری دارد.

نماز شب را می‌توان به دو صورت مفصل و خلاصه خواند. برای

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. سیمای فرزانگان، رضا مختاری، ص170.

2. بحارالانوار، ج77، ص156.

102

صورت مفصل آن باید به کتاب‌های ادعیه، مثل مفاتیح‌الجنان مراجعه کرد. اما صورت کوتاه و آسان آن چنین است: چهار تا دو رکعتی، مثل نماز صبح به نیت نافله شب که در مجموع هشت رکعت خوانده می‌شود. دو رکعت به نیت نماز «شفع» است که بهتر است در رکعت اول بعد از حمد، سوره ناس و در رکعت دوم سوره فلق خوانده شود. یک رکعت هم به نیت «وَتْر» است که اول سوره حمد، بعد سه مرتبه سوره توحید و بعد هم سوره فلق و ناس خوانده شود. البته می‌توان تنها یک سوره بعد از حمد خواند. بعد دست چپ به حالت قنوت، و با دست راست با تسبیح هفت مرتبه می‌گوید: «هذا مَقامُ العَائَذِ بِک مِنَ النَّارِ».

سپس هفتاد مرتبه «استغفرالله و اَتُوبُ اِلیَه» می‌‌گوید و بعد از آن

سیصد مرتبه می‌گوید «العفو» بعد برای چهل مؤمن دعا می‌کند به این صورت «أَللّهُمَّ اغْفِر لفلان...» و به جای فلان، اسم فرد را می‌آورد، مثل «أَللّهُمَّ اغْفِر لِسَیِّد رضی...» بعد یک مرتبه می‌گوید: «رَبِّ اغْفِرلِی وَارْحَمْنِی وَتُبْ عَلیَّ إِنَّکَ أَنْتَ التَّوّابُ الرَّحِیمُ» بعد به رکوع و سجده می‌رود و نماز را تمام می‌کند.⁽¹⁾ مجموع رکعات نماز شب، یازده رکعت به کیفیت فوق است. گفتنی است که نماز شب، مانند دیگر نمازهای مستحبی اذان و اقامه ندارد.

علما فرموده‌اند سزاوار نیست دو نماز «شفع» و «وتر» که خداوند به آن دو در قرآن سوگند یاد کرده و از اهمیت والایی برخوردار است، ترک شود. در صورتی که وقت برای انجام‌دادن تمام نماز شب نباشد، بهتر است دست‌کم نماز «شفع» و «وتر» به‌جا آورده شود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. مفاتیح الجنان.

103

گریه نیمه شب

گریه و زاری به هنگام حضور در پیشگاه خدا، اوج احساس و عشق به حضرت حق را نشان می‌دهد. و خبر از صداقت و نرمی دل و خشوع قلب می‌دهد. گریه در دل شب، دلیل اخلاص است؛ زیرا ناظری جز پروردگار ندارد.

ـ تا به خرمن نرسد برکشت امیدی که تراست چاره کار به‌جز دیده بارانی نیست

ـ گفت: «فلیبکوا کثیر» گوش دار تا بریزد شیر فضل کردگار

ـ در پس هر گریه‌ آخر خنده‌ایست مردِ آخر بین مبارک بنده‌ایست

پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) فرمود: «هر چیزی را پیمانه و سنجشی است، جز

گریستن «برای خد» که قطره‌ای از آن، دریاهایی از آتش عذاب را فرو می‌نشاند».⁽¹⁾ همچنین فرمود:

هرکس از گناهی بگرید، بخشوده می‌شود و هرکه از ترس آتش عذاب گریه کند، خداوند او را از آتش ایمن گرداند و آن‌که از شوق بهشت به گریه افتد، خداوند در بهشتش جای دهد و ایمنی از هراس بزرگ قیامت را برای او بنویسد و اگر کسی از بیم (قهر) خداوند اشک بریزد، خداوند او را با پیامبران و صدیقان و شهدا و نیکان محشور سازد و اینان چه نیکو رفقایی‌اند.⁽²⁾

اعتراف به گناه

در سحر، زائران بیش از هر چیز باید در اندیشه رفع گرفتاری‌ها و کاستی‌های معنوی و اخلاقی خود باشند، و کمبودها، لغزش‌ها و گناهان را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. ارشاد القلوب، ج1، ص191؛ بحارالانوار، ج93، ص331.

2. مستدرک الوسائل، ج11، ص247.

104

با نیایش، تضرع و گریه جبران کنند. پرونده گذشته خود را نزد پروردگار بگشایند و اعتراف به گناه کنند و با توبه آثار گناه را از باطن خود بشویند.

حضرت سجاد ( علیه السلام ) با چشمانی اشک‌بار، به خدای متعال عرضه می‌دارد:

بارالها! مرا به گریه بر حال خودم کمک ده؛ زیرا من با سهل‌انگاری و آرزو، عمرم را فنا کردم و آن‌چنان تنزّل یافتم که از خیر خود ناامیدم. پس بدحال‌تر از من کیست اگر بر همین حال به قبرم پای بگذرام درحالی‌که آن را برای خوابیدن و آرامیدن، هموار نکردم و با عمل صالح مفروش نساختم. من چرا نگریم در حالی که نمی‌دانم بازگشت من به چه سوی خواهد بود و می‌بینم نفس «اماره‌ام» بر من نیرنگ به کار می‌برد. روزگار فریبم می‌دهد. درحالی‌که مرگ بال‌هایش را بر سرم می‌جنباند. پس چرا من نگریم؟1

خداوند به حضرت موسی ( علیه السلام ) فرمود: «اَبْکِ عَلی نَفْسِکَ مَا کُنْتَ فِی الدُّنی» ^{( 2 )}؛ «ای موسی! تا در دنیایی به حال خود گریه کن». و به عیسی ( علیه السلام ) فرمود: «یَا عِیسی اَبْکِ عَلَی نَفْسِکَ فِی الخَلَوَاتْ» ^{( 3 )}؛ «ای عیسی! در خلوت‌ها به حال خود گریه کن».

دعا برای دیگران

دعا برای دیگران از آداب بسیار مهم دعا، به‌ویژه در نماز شب است. بدین علت جزء دستورهای نماز شب است که نمازگزار در خلوت نماز

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. دعای ابوحمزه ثمالی.

2. تحف العقول، حرانی، ص591.

3. همان، ص593.

105

وتر، چهل مؤمن را دعا کند. از آداب دعا که در سیره ائمه ( علیهم السلام ) آمده است و به ما آموخته‌اند این است که در دعا فقط شخص خود و نیازها و خواسته‌های خود را در نظر نگیریم، بلکه دعا را تعمیم دهیم تا حوائج و مشکلات اجتماعی عموم مردم را شامل شود. بهتر است که انسان ابتدا، به دیگر مؤمنان، همسایگان، نزدیکان و... دعا کند، سپس درخواست خود را از درگاه خداوند بخواهد. در واقع، این نوع دعا به اجابت نزدیک‌تر و کارسازتر است.

امام صادق ( علیه السلام ) از رسول گرامی ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) نقل می‌کند که فرمود:

اذا دَعا اَحَدُکُم فَلْیَعُمَّ فَاِنَّهُ اَوجَبُ لِلدُّعاءِ.⁽¹⁾

هرگاه یکی از شما خواست دعا کند، در دعا همه را در نظر بگیرد؛ زیرا که به اجابت نزدیک‌تر است.

همچنین امام صادق ( علیه السلام ) فرمود:

مَنْ قَدَّمَ فِی دُعَائه اَرْبَعیِنَ مِنَ المُؤْمِنینَ ثُّمَ دَعا لِنَفسِهِ اُسْتُجِیبَ لَه.⁽²⁾

کسی که در دعای خویش چهل نفر از مؤمنان را مقدّم بدارد، سپس به خود دعا کند، دعایش مستجاب می‌شود.

این سفر روحانی که پس از سال‌ها امید و انتظار نصیب زائر شده است. فرصت بسیار گرانبهایی است که انسان به خودشناسی ‌بپردازد و رابطه خود را با خداوند از طریق ذکر، دعا، مناجات و تلاوت قرآن تقویت کند. به‌ویژه در اوقاتی که قرآن آن را از بهترین لحظه‌های شبانه‌روز معرفی کرده است؛ لحظه‌هایی که در رحمت خود را به روی

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. اصول کافی، ج4، ص243. (چهار جلدی)

2. بحارالانوار، ج93، ص317.

106

بندگانش گشوده است. در چنین میهمانی و سحرگاهی که کمتر نصیب انسان می‌شود، چه خوب است که انسان به یاد دیگران باشد. به یاد کسانی که در هویت دینی و شخصیت معنوی و کمالات ما سهم داشته‌‌اند، مانند استادان، معلمان، پدر، مادر‌، برادران، خواهران همسایگان و هر کسی که حقی بر ما دارد.

بنابراین سهیم کردن دیگران در دعا، مناجات‌، اعمال عبادی، مانند طواف و... نه تنها از ثواب عمل انسان نمی‌کاهد، بلکه چه بسا سبب استجابت دعا و قبولی اعمال نیز می‌گردد.

«علی بن ابراهیم» از پدرش (ابراهیم بن ‌هاشم) نقل می‌کند:

عبدالله بن جندب را در موقف (عرفات) به حالتی دیدم که تاکنون ندیده بودم‌. دست‌ها را به آسمان برداشته بود و یکسره اشک بر چهره‌اش روان بود و بر زمین می‌ریخت‌. همین که مردم متفرق شدند‌، گفتم: «ای ابا محمد! موقفی بهتر از موقف تو ندیده بودم». در پاسخ گفت: «به خدا جز برای برادرانم دعا نکردم؛ زیرا حضرت موسی بن جعفر ( علیه السلام ) مرا خبر داد که اگر کسی برای برادرش دعا کند وی را از جانب عرش ندا دهند که صد هزار برابر آنچه خواستی برای تو باد: «ولک مأة الفٍ ضعف مثله». من دوست نداشتم که صد هزار برابری که تضمین شده است را رها کنم و به دعا برای خود بپردازم که نمی‌دانم آیا به اجابت می‌رسد یا نه؟».⁽¹⁾

بنابراین باید حاجی حصار خود‌بینی را فرو ریزد تا به دریای انسان‌ها بپیوندد و خود نیز در این دریا از فیض ربوبی بهره‌مند شود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. الکافی، ج2، ص508.

107

استجابت دعای حج‌گزار و عمره‌گزار

حج و عمره از توفیقات بسیار مهمی است که نصیب زائر خانه خدا می‌شود؛ زیرا در این سفر برای او استجابت دعا وعده داده شده است. در متون روایی آمده است از کسانی که دعای آنان مستجاب می‌شود، حج‌گزار و عمره‌گزار است.

ثَلاثَةٌ دَعْوَتُهم مُستَجابةٌ: الحاجُّ فَانْظُرُوا کَیفَ تَخْلُفونَه وَالغازی فی سبیل الله فَانظُروا کَیفَ تَخلُفُونَه وَالمَریضُ فلا تَعَرَّضوه وَلاَ تُضْجِرُوه.⁽¹⁾

دعای سه گروه مستجاب است: شخصی که در حال انجام دادن حج یا عمره است و کسی که در راه خدا به جنگ پرداخته است. در مورد این دو گروه مواظب باشید که چگونه به خانواده آنان رسیدگی می‌کنید. «گروه سوم» انسان بیمار است پس او را اذیت و ناراحت نکنید.

همچنین در روایت آمده است:

اَرْبَعَةٌ لاتُرَدُّ لهَم دَعْوَةٌ حَتّی تُفْتَحَ لَها اَبْوَابُ الْسَماءِ وَتَصیرَ اِلی العَرْشِ:‌ ... وَالمُعْتَمِرُ حتَی یَرجعَ... .⁽²⁾

دعای چهار نفر باز نمی‌گردد تا آن‌گاه که درهای آسمان برای آنها گشوده شود و به عرش الهی برسد... دعای کسی که به سفر عمره رفته است تا بازگردد... .

مکان‌های مناسب برای دعا

در روایات، درباره مکان‌های مناسب دعا، به اماکن متبرک و مقدس،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. بحارالانوار، ج81، ص225.

2. همان، ج90، ص357.

108

چون مکه مکرمه، مدینه منوره، مساجد و به ویژه مساجدی که اولیای خدا و ائمه اطهار ( علیهم السلام ) در آنها به نماز و نیایش مشغول بوده‌اند، مشاهد مشرفه و کنار مرقدهای اولیای الهی و کربلا اشاره شده است.

مسجد‌النبی جلوه‌گاه سحرخیزان

نماز در مسجد‌النبی که پس از مسجد‌الحرام از شرافت و قداست ویژه‌ای برخوردار است‌، ثواب و فضیلت فراوان دارد و تجلیگاه ارتباط تام با حق تعالی است.

مسجدالنبی، پایگاه گسترش اسلام است؛ جایی که ابتدا مسلمانان در آنجا با هدایت‌های وحی آیات قرآنی و رهنمودهای پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) ، به معارف الهی دست می‌یافتند. سپس به عرصه جهاد و ایثار و شهادت بسیج می‌شدند. نمازهای باشکوه جماعت به امامت پیامبر اعظم ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) ، اعتکاف و شب‌زنده‌داری، نماز شب و تلاوت قرآن در آنجا انجام می‌شد.

مسجدالنبی یادآور سحر‌خیزی پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) و یاران

نخستین پایگاهی که در آغاز ورود به شهر مدینه به زیارت آن می‌شتابیم، مسجد پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) است‌. با مختصر آشنایی از مسجدالنبی مرقد مطهر رسول خدا، با واژگانی آشنا می‌شویم که بیانگر نقش شب و سحرخیزی بر معنویت انسان مسلمان است. معرفی جایگاه‌های مقدس و متبرک، مثل محراب تهجد، ستون توبه، حرس و... ما را به اهمیت سحرخیزی و شب‌زنده‌داری رهنمون می‌سازد.

از ویژگی‌‌های پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) این است که به دستور خداوند در نخستین آیاتی که بر او نازل شد، سحرخیزی، شب‌زنده‌داری و نماز شب از

109

حضرت خواسته شد: (یا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ * قُمِ اللَّیْلَ إِلَّا قَلِیلاً). (مزمل: 1 و2)

بنابراین زائران در این سفر، در کنار شخصیتی قرار می‌گیرند که سحرخیزی و نمازشب از ویژگی‌های وی بوده است.

روضه شریفه

قسمتی از مسجد‌النبی که در ناحیه جنوب شرقی (رو به قسمت قبله) قرار دارد به نام روضه مطهره شناخته می‌شود. این قسمت فضیلت زیادی دارد و در حدیثی از رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) باغی از باغ‌های بهشت معرفی شده است.

پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) می‌فرماید: «مَا بَینَ بَیْتی وَمِنْبَریِ رَوضَةٌ مِنْ رِیاضِ الجَنَّةِ» ^{( 1 )}؛ «بین خانه و منبر من باغی از باغ‌های بهشت است».

مسجد‌النبی شریف‌ترین مسجد پس از مسجدالحرام است که رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) درباره نماز خواندن در این مسجد فرمود:

صَلاةٌ فِی مَسْجِدِی تَعْدِلُ اَلْفَ صَلاةٍ فِیما سِواهُ مِنَ المَساجِدَ اِلَّا المَسْجِدَ الحَرامَ.⁽²⁾

یک نماز در مسجد من برابر هزار نماز در دیگر مساجد است، مگر مسجد‌الحرام.

روضه شریفه در مسجد از اهمیت بیشتری برخوردار است که زائران باید از فرصت حضور در مدینه‌، برای استغفار در این مکان مقدس‌ و با ارزش، کمال استفاده را ببرند به‌ویژه به هنگام سحر.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. وسائل الشیعه، ج14، ص369.

2. کافی، ج4، ص554.

110

محراب تهجد

جایگاهی که آن را محراب تهجد پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) می‌نامند، جنب خانه مطهر فاطمه زهرا ( علیها السلام ) است که محل اقامه نماز شب رسول خدا بوده است. براساس برخی روایات وقتی همه مردم به خواب می‌رفتند، آن حضرت در پشت خانه حضرت علی ( علیه السلام ) حصیری می‌انداخت و نماز شب می‌خواند.⁽¹⁾

استوانه توبه

ستون توبه یادآور خاطره‌ توبه یکی از اصحاب رسول خدا، به نام «ابولُبابه» است. او در مأموریتی که پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) به او داده بود‌ در حق مسلمانان و پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) خیانتی مرتکب شد که بعد از پی‌بردن به خطای خود، مستقیم به سوی مسجد رفت و خود را به یکی از ستون‌ها بست و شب و روز به گریه و زاری پرداخت. بسیار نماز خواند و دست تضرع و توبه به درگاه الهی برداشت. خداوند نیز توبه او را پذیرفت و آیاتی از قرآن درباره او نازل شد. به همین علت، این ستون به ستون توبه معروف است.⁽²⁾

امام صادق ( علیه السلام ) نیز سفارش به اقامه نماز در کنار این ستون کرده است.⁽³⁾

استوانه سریر

این مکان جایی است که رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) در ایام اعتکاف در آنجا به سر می‌برد‌ و برای آن حضرت برگ‌هایی از درخت خرما (حصیر) پهن می‌کردند تا استراحت فرماید.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، ص228.

2. همان، ص263.

3. الحج و العمرة فی الکتاب والسنة، ص496.

111

استوانه حرس

این ستون مکان نگهبانی و حفاظت امام علی ( علیه السلام ) از جان گرامی رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) بوده است. همچنین این ستون مصلای امام علی ( علیه السلام ) و یادآور عبادت‌ها و شب‌زنده‌داری‌های حضرت به شمار می‌آید.

آنچه در سفر زیارتی مدینه منوره، از زائران پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) و ائمه معصومین بقیع ( علیهم السلام ) انتظار می‌رود، شناخت پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) و جایگاه ایشان نزد پروردگار است تا با توسل به حضرت و سوگند دادن خداوند به مقام و مرتبه پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) از خدا طلب عفو و بخشش کنند؛ زیرا پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) نزد خدا از چنان موقعیتی برخوردار است که برای هر کس طلب عفو و رحمت کند، خدا آن را رد نمی‌کند.

تلاوت قرآن

تلاوت قرآن در دل شب، از آداب شب‌زنده‌داری و سحرخیزی است که قرآن کریم بر آن تأکید ورزیده است.

عده‌ای از مفسران خواسته‌اند‌، دستور خداوند به شب‌زنده‌داری را در تلاوت قرآن خلاصه کنند.⁽¹⁾ ولی شیخ طبرسی در مجمع البیان بر آن است که هدف از تهجد، نماز خواندن است. هرچند در مقدار و چگونه خواندن قرآن در دل شب بین مفسران اختلاف وجود دارد، لکن شب‌زنده‌داری بدون تلاوت قرآن هم شایسته نیست به دلیل آیه شریفه قرآن که می‌فرماید: }فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ{ (مزمل: 20).⁽²⁾

در روایات، خواندن آیات 190 تا 194 آل عمران از وظایف و آداب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. جامع البیان، ج9، ص176.

2. مجمع البیان، ج10، صص 575 و 576.

112

شب‌زنده‌داری شمرده شده است.⁽¹⁾ و شایسته دانسته‌‌اند در هر دو رکعت از نماز شب، به هر مقدار که ممکن باشد، تلاوت قرآن هم صورت گیرد.⁽²⁾

عده‌ای هم به دلیل آیه شریفه قرآن }یَتْلُونَ آیاتِ اللهِ آناءَ اللَّیْلِ وَهُمْ یَسْجُدُونَ{ (آل عمران: 113)3، حداقل پنجاه آیه از قرآن را به هنگام تهجد از شرایط شب‌زنده‌داری دانسته‌اند.⁽⁴⁾

ذکر و یاد خدا

از دیگر آداب تهجد در دل شب، ذکر و یاد خداست که قرآن آن را یادآور می‌شود و سفارش می‌کند در وقت سحر با نگاه به آسمان و خواندن آیات عظمت الهی‌، که مجموعه‌ای از تسبیح‌، تهلیل، تمجید و توحید است، باید به یاد خدا بود.

خداوند می‌فرماید: }وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَتَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلاً{ (مزمل: 8)⁽⁵⁾

همچنین خداوند به حاجیان دستور می‌دهد در بازگشت از عرفات به مشعرالحرام، در مشعرالحرام خدا را بسیار یاد کنند:

}فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اللهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ{ (بقره: 198)

هنگامی که از عرفات کوچ کردید‌، خدا را در مشعرالحرام یاد کنید.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. جامع البیان، ج9، ص177؛ محجة البیضاء، ج2، ص374؛ وسائل الشیعه، ج2، ص196؛ بحارالانوار، ج84، ص187.

2. بحارالانوار، ج84، ص224.

3. جامع البیان، ج4، ص73.

4. جوامع الجامع، ج4، ص388.

5. محجة البیضاء، ج2، ص374.

113

استغفار

استغفار به معنای طلب مغفرت و آمرزش به زبان و عمل است.⁽¹⁾ ازاین‌رو استغفار به زبان تنها‌، در رهایی انسان از عذاب الهی کفایت نمی‌کند، بلکه باید رفتار و کردار هم نشان‌دهنده دوری از گناه باشد‌. فرق استغفار با توبه در این است که توبه به معنای پشیمانی با تصمیم بر بازگشت نکردن به گناه است‌. اما استغفار، طلب آمرزش و مغفرت از پروردگار و اصرار بر محو پرونده گناه گذشته است‌. استغفار با مشتقات آن در آیات قرآن بیش از 120 بار آمده است که بیانگر اهمیت این موضوع در قرآن کریم است. برخی آیات نیز به استغفار در سحرگاهان توصیه می‌کنند؛ چون در آن لحظات به استغفار‌کنندگان، وعده استجابت دعا و عفو و بخشش داده شده است.

خداوند استغفار در سحر را از اوصاف پرهیزکاران می‌شمارد و می‌فرماید:

}الصَّابِرِینَ وَالصَّادِقِینَ وَالْقانِتِینَ وَالْمُنْفِقِینَ وَالْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحارِ{ (آل عمران: 17)

آنها که «در مسیر اطاعت و ترک گناه» استقامت می‌ورزند، راستگویند، «در برابر خد» خضوع و «در راه او» انفاق می‌کنند و در سحرگاهان از خداوند آمرزش می‌طلبند.

خداوند برای بندگان گناهکارش دو امان گذاشته است؛ یکی رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) و دیگری استغفار است. خداوند می‌فرماید: }وَ ما کانَ اللهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ یَسْتَغْفِرُونَ{؛ «و «نیز» تا «گروهی از آنه» استغفار می‌کنند،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. مفردات، راغب اصفهانی، ماده غفر.

114

خدا عذابشان نمی‌کند». (انفال: 33)

علی ( علیه السلام ) می‌فرماید: «عَجِبْتُ لِمْن یَقْنَطُ وَمَعَهُ الإِسْتِغْفَارُ» ^{( 1 )}؛ «از کسی در شگفتم که با وجود استغفار، به ناامیدی دچار می‌شود».

سحرگاه بهترین وقت طلب آمرزش از لغزش‌ها معرفی شده است. کسی که در این زمان از لذت خواب چشم بپوشد و به عبادت خدا بپردازد، بی‌شک مورد عنایات پروردگار قرار خواهد گرفت. در موسم حج که کانون تصفیه جان از گناه است، خداوند پس از آنکه به حج‌گزاران فرمان می‌دهد به سوی سرزمین منا کوچ کنند، به آنان دستور استغفار می‌دهد:

}ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النَّاسُ وَاسْتَغْفِرُوا{ (بقره: 198)

سپس از همان‌جا که مردم کوچ می‌کنند، «به سوی سرزمین من» کوچ کنید و از خداوند طلب آمرزش کنید.

رابطه آمرزش گناهان و زیارت پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) و ائمه ( علیهم السلام )

طبق وعده‌های قرآن کریم، وقتی زائران به مدینه وارد می‌شوند، در محضر رسول اکرم ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) قرار می‌گیرند؛ کسی که حبل‌المتین الهی و وسیله بین مخلوق و خالق است.

زائران در بهترین شرایط معنوی، می‌توانند برای طلب‌ آمرزش از خداوند به نزدیک‌ترین بنده‌اش، یعنی پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) توسل بجویند.

«ملامهدی نراقی» می‌نویسد:

پس هرکه برای زیارت بر قبور مطهره پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) و ائمه ( علیهم السلام )

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. نهج البلاغه، حکمت 87.

115

حاضر شود،‌ آنان از احوال او مطلع می‌شوند... . پس با شفاعت از خداوند حوائج ایشان را طلب می‌کنند و از درگاه الهی خواستار آمرزش گناهان ایشان می‌شوند. همین سرّ است در ترغیب به زیارت پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) و ائمه ( علیهم السلام ) .⁽¹⁾

یکی از آثار و اسرار گران‌قدر زیارت، جلب توجه ائمه معصوم به زائران است: (وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ).

اهل بیت آبرومندان درگاه الهی و اولیای برگزیده اویند. بنابراین با توسل به آنان و زیارت مراقد پاکشان باید به شفاعت آنها امیدوار بود و از الطاف بیکرانشان بهره‌مند گردید.⁽²⁾

از دیدگاه عارف والا مقام، «بهاری همدانی»، نسیم الطاف ائمه ( علیهم السلام ) به زائران ایشان می‌رسد. پس خوب است زائران به امید شفاعت برای بخشش گناهان و رسیدن به فیض عظیم، رو به سوی آن بزرگواران کنند.⁽³⁾ خداوند می‌فرماید: (وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللهَ تَوَّاباً رَحِیماً) (نساء: 64).

قرآن کریم به کسانی که گناه کرده و بر خود ستم روا داشته‌‌اند توصیه می‌کند به حضور پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) بشتابند و از او نزد خدا طلب مغفرت کنند و آن حضرت نیز برای آنان از خداوند آمرزش بطلبد. به یقین، پروردگار را توبه‌پذیر و رحیم خواهند یافت.

زائر باید این زمینه آماده را برای رشد معنوی‌ و استغفار‌ قدر بداند و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. جامع السعادات، ملامهدی نراقی، ج3، ص398. (با اندکی تصرف)

2. ر.ک: کافی، ج6، ص548.

3. تذکرة المتقین، ص76. (با اندکی تصرف)

116

موقعیت خود را بشناسد که در محضر رسول رحمت و پایگاه مغفرت و بخشش قرارگرفته است. اگر در روز و به‌طور معمول زیارت را با دوستان و یاران و همسفران انجام می‌دهد، سعی کند سحر برخیزد و در خلوت شب به زیارت‌، دعا‌، نماز شب در محضر رسول خدا و ائمه اطهار بپردازد. در نماز شب (وتر) به استغفار روی آورد و پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) را واسطه شفاعت‌ قرار دهد تا گناهان و لغزش‌هایش مورد عفو خداوند واقع شود. از مهم‌ترین وظایف زائران مدینه، این است که از این درِ رحمت، به ویژه در دل شب که زمان ویژه انس با خداست، غافل نمانند؛ زیرا به زائران پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) و ائمه معصوم ( علیهم السلام ) وعده آمرزش از گناهان داده شده است.

پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) در ذیل حدیثی به امام حسین ( علیه السلام ) فرمود:

...کانَ حَقَاً عَلَیَّ اَنْ اَزورَه یَومَ القِیامَة وُ اُخَلِّصَهُ مِنْ ذُنُوبِه.⁽¹⁾

«ای فرزند عزیزم! کسی که مرا، در حال زندگی یا بعد از آن، زیارت کند یا پدرت علی‌ بن‌ ابی‌طالب یا برادرت حسن‌ بن ‌علی یا تو را زیارت کند»، بر عهده من است که او را در روز قیامت دیدار کنم و از گناهانش برهانم.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. بحارالانوار، ج57، ص123.

117

فصل ششم:

آثار سحرخیزی و

شب‌زنده‌داری

118

119

آثار دنیوی

سحرخیزی همان‌گونه که برای نجات انسان از سختی‌‌های قبر‌، سؤال نکیر و منکر‌، حساب و میزان کارساز است، آثار فردی و اجتماعی بسیار مهمی نیز در این دنیا برای انسان دارد که برخی از آنها را یادآور می‌شویم:

آرامش روح و روان

آرامش روح و اطمینان قلب از آثار مهم بیداری شب و مناجات و نماز شب است. حضرت علی ( علیه السلام ) در مورد تأثیر نگرانی و اضطراب‌های روحی و روانی‌ بر جسم و ظاهر انسان می‌فرماید: «أَلهَمُّ یُذِیبُ الجَسَدَ» ^{( 1 )}؛ «اندوه و نگرانی‌، کالبد آدمی را آب می‌کند».

در جای دیگر، اندوه را بخشی از عوامل پیری و شکستگی انسان می‌داند و می‌فرماید: « أَلهَمُّ نِصْفُ الهَرَمِ» ^{( 2 )}؛ «اندوه نیمی از پیری است».

واضح است تمامی نگرانی‌ها و تشویش‌ها از روح و روان آدمی سرچشمه می‌گیرد‌. اگر کسی بتواند روح خود را با سحرخیزی و نیایش

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. غررالحکم، ص321.

2. بحارالانوار، ج75، ص 60.

120

شبانه آرامش بخشد، بسیاری از ناراحتی‌های خود را ریشه‌کن کرده است. چنانچه روح و روان آدمی به پشتوانه و تکیه‌گاه مطمئن و مستحکم متکی باشد، هیچ‌یک از عوامل اضطراب و نگرانی‌ در او تأثیر نخواهد داشت. این مطلب در آیه شریفه به صراحت بیان شده است: }أَلا بِذِکْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ{؛ «تنها با یاد خدا، دل‌ها آرام می‌گیرد». (رعد: 28)

صحت و سلامت جسم

اسلام همان‌گونه که به روح و قلب سالم، توجه دارد، به جسم سالم هم عنایت دارد و عقل سالم را در جسم سالم می‌داند.

بلال از پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) نقل می‌کند که حضرت فرمود:

شب زنده‌دار باشید که راه و روش صالحان قبل از شماست و باعث تقرب به خدا می‌شود، انسان را از گناهان باز می‌دارد‌، خطاها‌ و بیماری‌ها را از بدن بر طرف می‌کند.⁽¹⁾

حضرت علی ( علیه السلام ) می‌فرماید:

شب‌زنده‌داری باعث صحت و سلامتی بدن و خشنودی خدا می‌شود و انسان را در مسیر رحمت الهی قرار می‌دهد و چنگ‌زدن به اخلاق پیامبران است.⁽²⁾

زیبایی چهره

سحرخیزی و اقامه نماز شب، دیده را روشن و قلب و چهره را نورانی می‌سازد. این از رموز و تأثیرات ظاهری نماز شب و ارتباط سحر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. بحارالانوار، ج87، ص123.

2. همان، ص144.

121

با پروردگار است. امام رضا ( علیه السلام ) می‌فرماید:

از امام علی ‌بن ‌الحسین ( علیه السلام ) پرسیده شد: «مَا بالَ المُتَهَجِّدِینَ بِاللَّیلِ مِنْ اَحْسَنِ النَّاسِ وَجْهاً؟ قالَ لاِنَّهُمْ خَلُّوا بِرَبِّهم ـ بِالله ـ فَکَساهُمُ اللهُ مِنْ نوُرِهِ» ^{( 1 )}؛ «چرا چهره سحرخیزان از همه مردم زیباتر و درخشنده‌تر است؟» امام ( علیه السلام ) فرمود: «زیرا آنان با خداوند خلوت می‌کنند و خداوند از نور خود بر قامتشان می‌پوشاند».

امام صادق ( علیه السلام ) می‌فرماید: «نماز شب روی را سفید می‌کند».⁽²⁾

و نیز فرمود:

نماز شب باعث زیبایی سیما، نیکویی اخلاق، خوشبویی بدن، فراوانی رزق، ادا شدن قرض، از بین رفتن غم و باعث تقویت نور چشم است.⁽³⁾

آن را که نشان ضرب عشق است از چهره او چو نور پیداست

نورانی‌ شدن ظاهر و باطن

از دیگر آثار سحرخیزی، نورانی شدن ظاهر و باطن سحرخیز است. پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) نماز نیمه شب و وقت سحر را نور می‌داند و می‌فرماید: «صَلاةُ اللَّیلِ نورٌ».⁽⁴⁾

حضرت عیسی ( علیه السلام ) در موعظه‌هایش به حواریون می‌فرماید:

بِحَقٍّ اَقْولُ لَکُم طُوبی لِلَّذینَ یَتَهَجَّدُونَ مِنَ اللَّیلِ أُولئِکَ الَّذِینَ یَرِثُونَ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. میزان الحکمة، ج5، ص419.

2. همان، ص422.

3. ثواب الاعمال، شیخ صدوق، ص70.

4. میزان الحکمة، ج5، ص421.

122

النُّورَ الدّائِمَ مِنْ اَجْلِ اِنَّهُم قامُوا فِی ظُلْمَةِ اللَّیلِ.⁽¹⁾

شما را سخنی راست و درست گویم: سعادتمند آنان‌اند که سحرخیزند. آنها کسانی‌‌اند که نور ماندگار را به ارث می‌برند؛ زیرا در تاریکی شب برمی‌خیزند.⁽²⁾

خانواده «حاج آخوند ملاعباس تربتی» از عالمان عامل، درباره نورانی شدن پیکر مقدس وی پیش از فوتش چنین می‌گویند:

بعد از نماز صبح رو به قبله خوابید و عبایش را روی چهره‌اش کشید. ناگهان مانند آفتابی که از روزنه‌ای بر جایی بتابد یا نورافکنی را متوجه جایی کنند، روی پیکرش از سر تا پا روشن شد و رنگ چهره‌اش که به سبب بیماری زرد گشته بود، شفاف گردید. چنان‌که زیر عبای نازک که بر رخ کشیده بود دیده می‌شد. آن‌گاه تکانی خورد و گفت: سَلامٌ عَلَیْکُمَ یَا رَسُولَ اللهِ، شما به دیدن این بنده بی‌مقدار آمدید. پس از آن بر حضرت امیرمؤمنان علی ( علیه السلام ) و هر یک از ائمه تا امام دوازدهم سلام ‌کرد و از آمدن آنها اظهار تشکر کرد. پس بر حضرت فاطمه ( علیها السلام ) سلام کرد. سپس بر حضرت زینب سلام کرد و بسیار گریست و گفت: «بی‌بی من برای شما خیلی گریه کرده‌ام». پس بر مادر خودش سلام کرد و گفت: «مادر از تو ممنونم‌، به من شیر پاکی دادی». این حالت تا دو ساعت طول کشید.

مرحوم راشد فرزند ایشان درباره پدید آمدن این حالت با اصرار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. میزان الحکمه، ج10، ص234.

2. رساله لقاء الله، میرزا جواد ملکی تبریزی، ص100.

123

از پدر می‌پرسد‌. پدر ابتدا سکوت می‌کند‌. این پرسش با عبارت‌های گوناگون چندین بار دیگر تکرار می‌شود و پدر سکوت می‌کند. مرحوم راشد می‌گوید: بار چهارم یا پنجم بود که پدر گفت: «اذیتم نکن حسینعلی» گفتم: «قصد من این بود که چیزی بفهمم». گفت: «من نمی‌توانم به تو بفهمانم. خودت برو بفهم». راشد می‌گوید: «این حالت برای من، مادر، برادر، خواهر و عمویم همچنان مبهم باقی ماند».⁽¹⁾

گرچه راهی است پر از بیم ز ما تا بر دوست رفتن آسان بود ار واقف منزل باشی2

عارف ربانی آیت الله حاجی میرزا جواد انصاری همدانی ( رحمه الله ) بارها

از فرد بی‌سوادی یاد می‌کرد که شبی برای تهجد بپا خواست و در حال ادای نماز شب، نورهایی از برخی از خانه‌های همدان و علاوه بر آن ستونی از تابش نور را مشاهده کرد که از زمین به آسمان شهر سر برآورده‌اند. او مکاشفانه دریافت که اهل این خانه‌ها به نماز شب ایستاده‌اند و این ستون نورانی و درخشنده از نماز شب حضرت حجت در آن محل است.⁽³⁾

شبی در خرقه رندآسا گذر کردم به میخانه ز عشرت می‌ پرستان را منوّر بود کاشانه4

اینکه تهجد، شب‌زنده‌داری و دعا از اسباب تحصیل دانش شمرده شده است، برای آن است که علم، نور است و با قلب نورانی شده از تهجد، تلاوت قرآن و نماز شب تناسب دارد. در روایت آمده است:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. فضیلت‌های فراموش شده، جلال رفیع، صص 149 و 150.

2. حافظ.

3. شمع سحر، ص 91.

4. سعدی.

124

اَلْعِلُمُ نُورٌ یَقذِفهُ اللهُ فِی قَلبِ مَنْ یَشاءُ.⁽¹⁾

دانش نوری است که خداوند آن را در قلب هرکس بخواهد می‌افکند.

«قلب من یشاء» همان قلبی است که به نور ذکر و یاد خدا‌، تهجد و شب‌زنده‌داری و دعا انس گرفته و شایستگی فهم و درک مطالب حق را پیدا کرده است. وقتی انسان با چراغ حرکت کند، همه چیز برای او روشن خواهد شد‌. کسانی که اهل سحرخیزی و شب‌زنده‌داری‌اند، ره صد ساله را یک‌شبه طی می‌کنند.

مرحوم آخوند ملا حسین‌قلی همدانی می‌گوید: «کسانی که در مقامات دین به جایی رسیده‌اند، همه از شب‌خیزی‌ها بوده‌ است و از غیر آنها دیده نشده است».⁽²⁾

مشایخ همه شب دعا خوانده‌اند سحرگاه سجاده افشانده‌اند3

همچنین می‌گوید:

شیخ و پیشوای من در علوم حقه برایم حکایت کرد که هیچ‌کس از طالبان آخرت، به مقامی از مقامات دین نرسید، مگر آنان که اهل تهجد و شب‌زنده‌داری بود.⁽⁴⁾

نیز گفته‌‌اند:

شما هیچ عارف و انسان بلند مرتبه‌ای را در این عالم نمی‌یابید که آنچه به دست آورده است، از دولت بیداری شب‌ها نبوده باشد؛

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. مصباح الشریعة، ص16.

2. اسرار الصلاة، صص462 و 463.

3. حافظ.

4. اوصاف پارسایان، عبدالکریم سروش، صص139 و 140.

چه پارسایان مسلمان و چه غیر مسلمان. شب‌خیزی در همه ادیان جزء سنن پسندیده است.⁽¹⁾

حافظا در کنج فقر و خلوت شب‌های تار تا بود وِردت دعا و درس قرآن غم مخور2

نورانی شدن خانه‌ها

اگر اعمال نیک و پسندیده خالص باشد، باطنش اثر روشنگری باطنی به‌جا می‌گذارد. اگر اعمال زشت و ناپسند باشد، اثر ظلمت و تاریکی به‌جا می‌گذارد و انسان در قیامت جز باطن اعمال خویش چیز دیگری نمی‌بیند. بهشت و حور‌، میوه بهشتی و... اثر تکوینی و عینی اعمال دنیای خود ماست. همان‌گونه که مار‌، عقرب‌ و شعله‌های آتش دوزخ، زاییده گناهان و اعمال زشت ماست.

در قرآن کریم به این حقیقت به صورت واضح و روشن تصریح شده است:

}یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً{ (آل‌عمران: 30)

روزی که هرکس، هر کار نیکی را که انجام داده است، حاضر می‌بیند.

از جمله کارهای پسندیده که باطن آن نور محض است، شب‌زنده‌داری است. آنان که اهل نماز شب‌اند، برای خودشان نور می‌آفرینند.

در روایتی امام صادق ( علیه السلام ) می‌فرماید:

اِنَّ الْبُیُوتَ الَّتی یُصَلَّی فِیها بِاللَّیْلِ یُضِیءُ نُورُها لِأَهْلِ السَّماءِ کَما یُـضِیءُ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. میزان الحکمه، ج5، ص 419؛ اسرار الصلاة، ص464.

2. حافظ.

126

نُورُ الْکَوَاکِبِ لأِهلِ الأَرْضِ.⁽¹⁾

خانه‌هایی که در آنها نماز شب خوانده می‌شود، برای اهل آسمان می‌درخشند؛ همان‌گونه که ستاره‌ها برای اهل زمین می‌درخشند.

همچنین می‌فرماید:

خانه‌هایی که در آن نماز شب به‌پا داشته و قرآن خوانده

می‌شود، برای اهل آسمان نورافشانی می‌کنند؛ چنان‌که ستارگان برای اهل زمین.⁽²⁾

عزت و شرافت

اعتماد به نفس گوهری است که انسان به وسیله آن بر هر مشکلی فائق می‌آید. در پرتو توجه به ذات حق و تکیه بر فیض همیشگی الهی و ارتباط مستحکم با خدا، به‌ویژه در سحرگاهان است که انسان خود را بی‌نیاز می‌بیند و عزت و شرافت خود را در راستای اعتماد به خدا حفظ می‌کند.

از پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) نقل شده است: «شرف مؤمن در شب‌زنده‌داری و عزت او در بی‌نیازی از مردم است».⁽³⁾

ضمانت روزی

سحرخیزان کسانی‌اند که خداوند روزی آنان را تضمین کرده است.

شخصی خدمت امام صادق ( علیه السلام ) مشرف شد و از فقر و تنگدستی شکایت کرد. امام ( علیه السلام ) به او فرمود: «نماز شب می‌خوانی؟» گفت: «بله».

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. من لایحضره الفقیه، ج1، ص239؛ ثواب الاعمال، ص70.

2. بحارالانوار، ج 87، ص 137.

3. کافی، ج2، ص148.

127

امام صادق ( علیه السلام ) فرمود: «دروغ می‌گوید کسی که مدعی است نماز شب می‌خواند‌، ولی در روز گرسنه است؛ زیرا خداوند ضامن روزیِ نماز شب‌خوانان شده است».⁽¹⁾ امام صادق ( علیه السلام ) فرمود:

اِنَّ الرَّجُلَ لَیَکذِبُ الکَذِبَةَ فَیُحْرَمُ بِها صَلاةَ اللَّیْلِ فَاِذَا حُرِمَ صَلاةَ اللَّیلِ حُرِمَ بِهَا الرِّزقَ.⁽²⁾

گاهی شخصی دروغی می‌گوید و از نماز شب به علت آن محروم می‌شود‌. وقتی از نماز شب محروم شد، از روزی هم محروم می‌شود.

امام صادق ( علیه السلام ) در حدیثی دیگر می‌فرماید: «نماز شب، روزی را جلب می‌کند (باعث گسترش روزی است)».⁽³⁾

طول عمر

یکی از آثار دنیوی نماز شب، طولانی شدن عمر است. امام رضا ( علیه السلام ) می‌‌فرماید:

بر شما باد به نماز شب. هیچ بنده‌ای نیست که آخر شب بیدار شود و هشت رکعت نماز شب و دو رکعت نماز شفع و یک رکعت نماز وتر بخواند و در قنوت آن هفتاد بار استغفار کند، مگر اینکه خداوند او را از عذاب قبر و آتش پناه می‌‌دهد و عمر او را طولانی می‌کند و به زندگی او گشایشی می‌رساند.⁽⁴⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. بحارالانوار، ج87، ص15.

2. همان، ج8، صص 138 ـ 142؛ وسائل الشیعه، ج5، صص3 ـ5 ـ 8.

3. میزان الحکمة، ج5، ص422.

4. همان، ص161.

128

رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) می‌فرماید:

خدای متعال به دنیا دستور داد که هر کس بنده تو باشد، او را رنجور دار و آنکه تو را رها سازد، در خدمت او باش. هرگاه بنده‌ای در دل شب و دور از چشمان دیگران با خدای خود به مناجات بنشیند، حضرتش نور را در قلب او ماندگار سازد و چون یا رب گوید، از سوی خداوند خطاب رسد لبیک بنده من، هرچه خواهی طلب کن تا به تو بخشم و کارهایت را به من واگذار تا کفایت کنم. سپس به فرشتگان می‌فرماید: «ای فرشتگان من! بنده‌ام را بنگرید که در دل شب تیره با من به خلوت نشسته است درحالی‌‌که دیگران به بطالت سرگرم و به غفلت خوابند. ای فرشتگان من! گواه باشید که من از او درگذشتم».⁽¹⁾

رفع مشکلات

تمامی پیشوایان دین و اولیای خدا هرگاه به مشکلی برمی‌خوردند، به نماز رو می‌آوردند. دو رکعت نماز می‌خواندند و از نماز برای حل مشکلات خود یاری می‌خواستند.

امام صادق ( علیه السلام ) می‌فرماید:

وقتی برای امیرمؤمنان ( علیه السلام ) مشکلی پیش می‌آمد، به نماز پناه می‌برد. ناراحتی خود را از طریق نماز جبران می‌کرد و آیه شریفه }وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاةِ{ را می‌خواند.

در حدیث دیگر آمده است هنگامی که مشکلی برای اهل خانواده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. میزان الحکمة، ج5، ص419.

129

پیش می‌آمد «برای رفع آن» رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) می‌فرمود:

ای مردم هیچ‌کس از شما نیست مگر اینکه گرفتاری‌ها همچون کمربندی او را محاصره کرده است. پس زمانی‌که دو سوم از شب گذشت و یک سوم باقی ماند، مَلکی بر او وارد می‌شود و به او می‌‌گوید: «برخیز ذکر خدا بگو که صبح نزدیک است». پس چنانچه او حرکت کرد و ذکر خدا را گفت، یک گره از گرفتاری‌هایش گشوده می‌شود و اگر او بلند شد و وضو ساخت و نماز شب خواند، همه گره‌های گرفتاری، از او گشوده می‌شود. پس صبح می‌کند درحالی که همچون مردمک چشم (روشن و پاکیزه) شده است.⁽¹⁾

آثار اخروی

آمرزش گناهان

کمترین تأثیر معنوی سحرخیزی‌، راز و نیاز، نماز شب، دعا‌، استغفار‌ و تلاوت قرآن شبانه این است که خداوند تمامی گناهان انسان را می‌بخشد و انسان همانند روز تولد پاک می‌شود.

امام صادق ( علیه السلام ) از پدرشان از حضرت علی ( علیه السلام ) نقل می‌کند که حضرت فرمود:

...وَ مَنْ صَلَّی لَیَلةً تَامَّةً تالِیاً لِکتابِ الله عَزَّوَجَلَّ رَاکِعاً و سَاجِداً وَذاکِراً اُعِطیَ مِنَ الثَّوابِ مَا أدناهُ یَخرُجُ مِنَ الذُّنوبِ کَیومِ وَلَدَتْهُ اُمُّه... .⁽²⁾

هر کس یک شب تمام نماز بگزارد درحالی‌که قرآن تلاوت کند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. بحارالانوار، ج82، ص223.

2. وسائل الشیعه، ج6، صص 139 و 140.

130

و در حال رکوع و سجود و یادآور یاد خدا باشد، به‌قدری به او اجر داده می‌شود که کمترین مقدارش آن است که گناهانش بریزد و پاک شود مانند روزی که از مادر متولد شده است.

روشنایی قبر

ممکن است انسان پس از مرگ بر اثر اعمال خود در تاریکی یا روشنایی قرار گیرد. اعمال نیک‌، قبر انسان را نورانی و اعمال بد قبر انسان را تاریک می‌کنند. از اموری که انسان را در شب اول قبر، در هاله‌‌ای از نور و بهجت قرار می‌دهد، سحرخیزی‌، تهجد و شب را به عبادت‌، نیایش‌، تضرع و زاری به درگاه حق سپری کردن است.

در روایتی از پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) نقل شده است که حضرت فرمود:

اَوْحی اللهُ اِلی مُوسی ( علیه السلام ) قُمْ فِی ظُلْمَةِ اللَّیْلِ اجْعَلْ قَبْرَکَ رَوضةً مِنْ رِیاضِ الجَّنَّة.⁽¹⁾

خداوند به موسی ( علیه السلام ) وحی فرمود که در تاریکی شب بلند شو و با سحرخیزی «و مناجات» قبر خود را باغی از باغ‌های بهشت قرارده.

گنج ازلی که هست زیر لب توست در دوزخ حق نصیبه تو‌، تب توست

شمع شب گور و عشرت روز نشور ای خواجه اگر تو طالبی در شب توست2

پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) فرمود: «نماز شب چراغی است برای صاحبش در تاریکی قبر».⁽³⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. مستدرک الوسائل، ج6، ص33.

2. خواجه عبدالله انصاری.

3. بحارالانوار، ج87، ص143.

131

«جابر بن‌ اسماعیل» از امام صادق ( علیه السلام ) از پدر بزرگوارش علی ( علیه السلام ) نقل می‌کند که فرمود:

... هر فردی که یک هفتم شب را نماز بخواند، با چهره نورانی چون ماه شب چهارده از قبر خود خارج می‌شود تا از صراط با جماعتی که در امان‌اند عبور کند... .⁽¹⁾

سرنوشت ابدی انسان، در دنیا رقم می‌خورد؛ یعنی هر آنچه در سرای واپسین درو می‌کند، محصول بذری است که در دنیا کاشته است. کسانی که با نور تهجد و شب‌زنده‌داری و با تضرع و زاری، خود را به دریای بیکران توحید و قرب حق وصل می‌کنند، به منبع نور چنگ می‌زنند و نور معنوی کسب می‌کنند، اشک پشیمانی و ترس از عقاب خدا و نیز اشک شوق به حق در نیمه شب می‌ریزند. در روزی که چشم‌های لذت‌طلبان اشک‌ریزان است، در امان الهی خوشحال و مسرور زندگی می‌کنند.

کُلُّ عَیْنٍ باکِیةٌ یَومَ الْقِیامَةِ اِلّا ثَلاثَة اَعْینٍ‌. عَیْنٌ غَضَّت عَنْ مَحارِمِ اللهِ

وَعَیْنٌ سَهَرتْ فِی طاعَةِ الله وَعَیْنٌ بَکَتْ فِی جَوْفِ اللَّیلِ مِنْ خَشْیَةِ

الله.⁽²⁾

در روز قیامت تمام چشم‌ها گریان است مگر سه چشم‌: چشمی که از محرمات الهی خود را پوشانده است و چشمی که در طاعت خدا بیدار بوده است و چشمی که در دل شب از خوف الهی گریه کرده است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. ثواب الاعمال، صص 101 و 102.

2. بحارالانوار، ج90، ص333.

132

زینت آخرت

خداوند در قرآن، مال، فرزند، زن و... را زینت دنیا معرفی می‌کند. اما زینت آخرت، عمل صالح است که مصداق آن نماز شب و خدمات دیگر است. امام صادق ( علیه السلام ) می‌فرماید: «خداوند متعال ثروت و فرزندان را زینت دنیا داشته است، ولی خواندن هشت رکعت نماز در آخر شب، زینت آخرت است».⁽¹⁾

بهشت پاداش سحرخیزان

نعمت‌هایی که خداوند در سرای آخرت به انسان‌ها ارزانی می‌دارد در مقابل شایستگی‌هایی است که فرد با عبادات، خدمت‌رسانی به مردم و با سحرخیزی و بیداری در شب آن را کسب می‌کند. امام علی ( علیه السلام ) می‌فرماید:

هنگامی که بنده‌ای نماز شب به‌جا آورد و شب خویش را با تهجد سپری کند، خداوند خطاب به فرشتگان می‌فرماید: «یَا مَلائِکَتِی اُنظُروا اِلی عَبْدی اَحْیا لَیْلَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضاتِی اَسْکِنُوهُ الفِرْدَوْسَ وَلَهُ فِیها مِائَةُ اَلْفِ مَدِینَةٍ فِی کُلِّ مَدینَةٍ جَمیْعُ مَا تَشْتَهِی الأَنْفُسُ وَتَلَذُّالْأَعْیُنُ وَلَمْ یَخْطُر عَلی بالٍ سِوَی ما اَعدَدْتُ لَهُ مِن الْکَرامَةِ وَالمَزیدِ وَالقُربَةِ» ^{( 2 )}؛ «ای ملائکه من! نگاه کنید به بنده من که شب را به تهجد برای رضایتم زنده می‌دارد. او را وارد بهشت کنید که صد هزار شهر در آن بهشت برای اوست و در هر شهری آنچه که جان‌ها به آن اشتها دارد و چشم‌ها از آن لذت می‌برند وجود دارد. نعمت‌هایی

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. بحارالانوار، ج83، ص126؛ ثواب الاعمال، ص69.

2. وسائل الشیعه، ج6، صص139 و 140.

133

که به فکر و قلب کسی خطور نکرده است. این همه غیر از پاداش‌هایی است که نزد خود برایش مهیّا کرده‌ام که کرامت‌های بی‌شمار، نعمت‌های بسیار و قرب و نزدیکی به خودم».

امام حسین ( علیه السلام ) از رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) نقل می‌کند: «آن که عمرش را با شب‌خیزی و بندگی خداوند به پایان رساند، اهل بهشت خواهد بود».⁽¹⁾

رسول خدا ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) می‌فرماید:

در روز واپسین بعد از آنکه پروردگار همه انسان‌ها را گردهم آورد‌، ندایی به گوش می‌رسد که می‌گوید: «آنان که در دل شب از بستر خوابشان کناره گرفتند، خدا را خواندند و از خشم او در هراس بودند، گام پیش نهند. سپس گروهی قدم بر می‌دارند و پیش از دیگران به مقام خویش وارد می‌شوند. پس از آن به حساب مردم رسیدگی می‌شود».⁽²⁾

در روایتی پیامبر اکرم ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) آثار زیادی را برای نماز شب بیان می‌کند. حضرت در این روایت می‌فرماید:

نماز شب سبب خشنودی خدا‌، محبت ملائکه، سنت انبیا‌، نور معرفت‌، اصل ایمان‌، آسایش به نهایت، ناراحتی شیطان‌، سلاح علیه دشمنان، اجابت دعا‌، قبولی اعمال، برکت روزی‌، شفاعت بین صاحبش و ملک‌الموت‌، بستری مناسب برای هنگام ورود

به قبر‌، چراغ روشنی‌بخش قبر‌، پاسخ نکیر و منکر‌، مونس انسان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. سازندگی‌های اخلاقی امام حسین ( علیه السلام ) ، ص 146.

2. ارشاد القلوب، ج2، صص 3و 4.

134

در قبر، امان‌نامه قیامت‌، سایبانی محافظ بر سر او در قیامت‌، تاجی بر سر و پوششی در تن در قیامت‌، نوری که بین او و آتش فاصله ایجاد می‌کند‌، حجت مؤمن در پیشگاه پروردگار‌، سنگین‌کننده میزان، مجوز عبور از پل صراط و کلید ورود به بهشت است.⁽¹⁾

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. بحارالانوار، ج87، ص146.

135

فصل هفتم :

عوامل سلب توفیق

سحرخیزی

136

137

محرومیت از نماز شب

بدون شک ارتباط با خداوند در سحر، در هیچ وقت از ساعات دیگر شبانه روز حاصل نمی‌شود. آن برکات رحمانی که به انسان‌های سحرخیز داده می‌شود‌، به کسانی که در اوقات دیگر به انجام دادن نوافل‌، مستحبات‌، دعا‌ و عبادت می‌پردازند، عطا نمی‌شود. از‌این‌رو بی‌تردید محروم بودن از ارتباط با خدا در دل شب و حاضر نبودن در جمع اقامه‌کنندگان نماز شب، محرومیت بسیار بزرگ و سلب توفیق به شمار می‌آید. امام صادق ( علیه السلام ) می‌فرماید:

لاتَدَعْ قِیامَ اللَّیلِ فَاِنَّ المَغْبُونَ مَنْ حُرِمَ قِیامُ اللَّیْلِِ.⁽¹⁾

شب‌زنده‌داری (نماز شب) را ترک نکن. همانا ضرردیده کسی است که از به پاخاستن در شب (نماز شب) محروم شود.

با وجود اینکه انس و ارتباط انسان با خداوند مطابق با فطرت و طبیعت اوست و محبت الهی در عمق جان انسان ریشه دارد، ولی بیشتر بندگان خدا‌، از این سفره گسترده الهی محروم‌اند و حتی برخی تا پایان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. بحارالانوار، ج84، ص146.

138

عمر هم موفق به شب‌زنده‌داری‌، تهجد، دعا و تلاوت قرآن، به ویژه نماز شب نمی‌شوند. افراد بسیاری مایل‌اند که سحر برخیزند و نماز شب بخوانند، اما توفیق پیدا نمی‌کنند.

عوامل محرومیت از سحرخیزی

بی‌تردید محروم ماندن از سحرخیزی و توفیق عبادت بر اثر علل و عواملی است که ریشه در رفتار خود انسان دارد. در این بخش به پاره‌ای از آنها می‌پردازیم.

گناه و معصیت

نافرمانی از اوامر و نواهی پروردگار، با سلب توفیق از عبادت و شب‌زنده‌داری پیوند ناگسستنی دارد. مهم‌ترین اثر گناه، محروم‌ شدن از منبع فیض و کمال مطلق است. همان‌گونه که نور و ظلمت در یک‌جا جمع نمی‌شوند، ارتکاب گناه و شب‌زنده‌داری با یکدیگر سازگار

نیستند.

کسی که در طول روز، چشم، گوش و زبانش به گناه آلوده است، قطعاً نمی‌تواند از برکات سحر و نماز شب بهره‌مند شود. البته این بدان معنا نیست که هرکس توفیق سحرخیزی ندارد، اهل گناه است. برخی بی‌توفیقی‌ها ممکن است به عوامل دیگری بستگی داشته باشد که در آینده بدان می‌پردازیم. از‌این‌رو می‌توان گفت گناه کردن یکی از عوامل سلب توفیق است که در روایات فراوانی نیز بدان اشاره شده است. در روایتی چنین می‌خوانیم:

اِنَّ الرَّجُلَ یُذْنِبُ الذَّنْبَ فَیُحْرَمُ صَلاةَ اللَّیلِ وَاِنَّ الْعَمَلَ السَّیِّئَ اَسْرَعُ فِی

139

صَاحِبهِ مِنَ السِّکّینِ فِی اللَّحْمِ.⁽¹⁾

شخص گناه می‌کند در نتیجه از نماز شب محروم می‌شود‌. همانا اثر گناه در گناهکار از اثر کارد در گوشت سریع‌تر است.

حتی ممکن است گناهی که به نظر ما خیلی کوچک است، باعث محروم شدن از فیض عظیم شب‌زنده‌داری و نماز شب شود.

در روایت دیگر می‌خوانیم که شخصی نزد امیرمؤمنان ( علیه السلام ) آمد و عرض کرد: «من از نماز شب محروم می‌شوم و توفیق آن را پیدا نمی‌کنم». امام ( علیه السلام ) فرمود: «قَدْ قَیَّدَتْکَ ذُنُوبُکَ» ^{( 2 )}؛ «گناهانت تو را از نماز شب محروم کرده است».

گناه و معصیتی که باعث جاماندن انسان از قافله سحرخیزان است، لزوماً گناه کبیره یا نخواندن نماز یا ترک واجبات و انجام محرمات نیست. گناهی که باعث این محرومیت می‌شود، مفهوم عامی دارد و همه گناهان کبیره و صغیره‌، حتی برخی مکروهات، ترک اولی و رفتار ناشایست را نیز شامل می‌شود. با توجه به درجه معرفت، موقعیت افراد و موضوع گناه، درجه مانع بودن آن متفاوت است؛ به‌ویژه افرادی که با مردم در ارتباط‌اند ممکن است یک نگاه تحقیرآمیز به بنده‌ای از بندگان خدا، موجب محروم شدن از شب‌زنده‌داری شود.

عجب و خودبزرگ‌بینی

برای کسب توفیق سحرخیزی‌، نماز شب و راز و نیاز شبانه به درگاه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. بحارالانوار، ج73، ص230؛ وسائل الشیعه، ج15، ص302؛ میزان الحکمه، ج5، ص10467؛ غرر الحکم، ص420.

2. بحارالانوار، ج80، ص127؛ میزان الحکمة، ج5، صص421 و422.

140

حق تعالی، باید از رذایل اخلاقی به ویژه تکبر، عجب، ریا و... بپرهیزیم و مانع فیض و رحمت حق در دل شب را برداریم. تا مرض عجب، خودبینی، تکبر در درون ما جا دارد، عبادت و شب‌زنده‌داری‌، کارهای نیک و عمل صالح بر ما مؤثر نخواهد بود؛ زیرا اگر اخلاق رذیله، عادت و ملکه انسان شوند، علاج آن بسیار مشکل است.

بنابراین باید سعی کنیم رذایل اخلاقی، مانند عجب، تکبر‌، خود‌بینی، حسد و کینه‌توزی را از خود دور کنیم تا توفیق باریابی به پیشگاه حضرت حق‌تعالی در لحظه‌های ویژه را داشته باشیم.

کسی که به‌سبب اعمال خویش، از خود راضی است‌ و می‌پندارد هیچ نقص و کاستی در انجام‌دادن وظایف و تکالیف الهی ندارد و درجات کمال و فضیلت را پیموده است، از فیض شب‌زنده‌داری محروم می‌ماند؛ زیرا خود‌پسندی انسان را از خدا دور می‌کند. کسی که هیچ‌وقت توفیق شب‌زنده‌داری پیدا نکرده است، اما به نفس خود بدبین است، از کسی که شب را به عبادت بگذراند، اما در دام خود‌پسندی گرفتار باشد، به مراتب بهتر و امید به نجات او بیشتر است.

در فرهنگ اسلامی و روایات دینی، از نکوهش خودپسندی و عوارض آن، از جمله محرومیت از شب‌زنده‌داری‌، بسیار سخن گفته‌اند. در حدیث قدسی آمده است:

اِنَّ مِنْ عِبادِیَ المُؤْمِنین لَمَنْ یَساَلنُی الشَّیءَ مِنْ طاعَتِی فَأَصْرِفُهُ عَنْه مَخافَةَ الاِعْجابِ.⁽¹⁾

برخی از بندگان مؤمنم کسانی‌اند که از من چیزی از عباداتم را

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. بحارالانوار، ج69، ص322.

141

طلب می‌کنند، اما من توفیق عبادت را به او نمی‌دهم به سبب ترس از خود‌بینی و عجب.

در روایت دیگر چنین آمده است:

شخصی از بنی‌اسرائیل به هنگام شب خوابید به‌گونه‌ای که موفق به نماز شب نشد. هنگامی که بیدار شد خود را ملامت کرد و در خطاب به نفس خویش گفت: «این محرومیت از نماز شب به سبب کوتاهی تو بوده است». خداوند به موسی ( علیه السلام ) وحی کرد که به این بنده من بگو به سبب سرزنشی که به خودت کردی، ثواب صد سال «کار خیر یا نماز شب» را برای تو قرار دادم.⁽¹⁾

ازاین‌رو گاهی انسان خود را برای بیداری سحر مهیّا می‌سازد، ولی باز خواب می‌ماند. در واقع، این لطفی از جانب پروردگار نسبت به بنده است؛ چون به این وسیله او را از رذیله عجب باز می‌دارد و چه بسا خداوند برای تأسف شدید او به سبب از دست رفتن تهجد و شب‌زنده‌داری، اجر بیشتری به او عنایت کند.

در روایت دیگر آمده است: «گاهی فردی مرتکب گناه می‌شود خداوند او را از نماز شب محروم می‌سازد تا به خود آید و از گناه دوری گزیند».⁽²⁾

ترجیح خواهش‌های مادی بر معنوی

بهره‌وری انسان از مواهب الهی و لذت‌های مادی در حد مورد نیاز و حفظ سلامت، پسندیده و مطلوب است، اما دل‌باختگی به دنیا و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. ارشاد القلوب، ج1، ص98.

2. بحارالانوار، ج70، ص330.

142

لذت‌های آن در حد افراط و دلبستگی به خوشی، راحتی، خواب و غذاهای مورد خواهش نفس و... از عوامل بسیار مهم در سلب توفیق و محرومیت از سحرخیزی و شب‌زنده‌داری است. وقتی انسان به راحت‌طلبی و خوش‌گذرانیِ دل بپردازد، بدون شک لذت‌های معنوی، مثل تهجد، نیایش و شب‌زنده‌داری را از دست خواهد داد. کسی که به خواب، تفریح‌های تا نیمه شب‌، استراحت و خوش‌گذرانی و شب‌نشینی‌ وابسته است، نمی‌تواند سیر و سلوک معنوی در دل شب داشته باشد؛ زیرا ساختار روحی روانی انسان به گونه‌ای تنظیم شده است که افراط در شهوت‌های نفسانی، با کمالات معنوی و ارتقای درجات معنوی سازگار نیست. قرآن کریم بهشت را جایگاه کسانی می‌داند که از هواهای نفسانی دوری کنند و در سر هوای پروردگار داشته باشند.

(وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَنَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی * فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوی) (نازعات: 40 و 41)

و آن کس که از مقام پروردگارش ترسان باشد و نفس را از هوا باز دارد به یقین بهشت جایگاه اوست.

خوشی‌های کاذب

شب‌نشینی‌های طولانی و بی‌حاصل‌، سرگرم شدن به برخی برنامه‌های لغو و بیهوده، حضور در مجالسی که به غیبت و تهمت می‌انجامد یا آبروی افراد محترم تهدید می‌شود، مجالسی است که شیطان به طولانی شدن آن بسیار کمک می‌کند و متأسفانه مانع پیمودن راهی است که با سرشت آدمی سازگار است‌ و موجب سلب توفیق، به‌ویژه سحرخیزی و

143

شب‌زنده‌داری از انسان می‌کند.

گر مسلمانی به این است که حافظ دارد وای اگر از پس امروز بود فردایی1

پرخوری

انباشتن معده از غذا‌های گوناگون و سنگین کردن آن، باعث رکود فکر و اندیشه‌، خواب آلودگی جسم و بازماندن از هرکار نیک و مطلوبی می‌شود و توفیق سحرخیزی و نماز شب را از انسان می‌گیرد.

از پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) روایت شده است که فرمود: «لایَدْخُلُ مَلَکُوتُ السَّمَواتِ قَلْبَ مَنْ مَلَأَ بَطْنُه» ^{( 2 )}؛ «ملکوت آسمان به دل آن کس که شکمش پر است راه ندارد».

امام صادق ( علیه السلام ) می‌فرماید:

لَیْسَ شَیءٌ أضَرَّ لِقَلْبِ المُؤْمنِ مِنْ کَثْرَةِ اْلأَکْلِ وَهِیَ مُورِثَةٌ شَیْئَینِ قَسْوَةَ القَلْبِ وَهَیجَانَ الشَّهْوَةُ.⁽³⁾

برای قلب مؤمن چیزی زیان‌بارتر از پرخوری نیست. پرخوری دوچیز را به ارث می‌گذارد: سنگ‌دلی و هیجان شهوت.

از لقمان حکیم نقل شده است که به پسر خود گفت:

یَا بُنیَّ اِذا اِمْتَلَأتِ المَعْدَةُ نَامَتِ الْفِکْرَةُ وَخَرَستِ الحِکْمَةُ وَقَعَدتِ الأَعْضاءُ عَنِ الْعِباَدةِ.⁽⁴⁾

پسرم هرگاه معده انسان پُر شود، فکر و اندیشه او به خواب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. حافظ.

2. محجة البیضاء، ج5، ص146.

3. مصباح الشریعة، ص77.

4. جامع السعادات، ج2، ص5.

144

می‌رود و زبان از بیان حکمت باز می‌ماند و بدن از عبادت

ناتوان می‌شود.

ناآگاهی از برکات سحر

از عوامل سلب توفیق و محرومیت از شب‌زنده‌داری، بی‌اطلاعی انسان از مقام و منزلت سحر و سحرخیزان است. بی‌خبری از برکت، لطف و رحمتی که خداوند در نیمه‌های شب به بندگانش ارزانی می‌دارد، از مهم‌ترین اسباب بی‌توجهی به سحرخیزی است.

ناآگاهی عموم مردم، مهم‌ترین و گسترده‌ترین علت محرومیت به‌شمار می‌آید؛ زیرا بسیاری از مردم می‌خواهند با خداوند ارتباط ویژه داشته باشند؛ کسانی که اهل گناه نیستند و به برنامه‌های دینی خود عمل می‌کنند، در واقع برای ناآگاهی از فضیلت شب‌زنده‌داری، از برکات آن محروم‌اند. اگر به عظمت شب‌زنده‌داری و برکات ویژه دنیوی و اخروی عبادت‌ها‌، دعا و استغفار نیمه شب پی ببرند، بدون تردید مشتاقانه به سحرخیزان می‌پیوندند. از ‌این‌رو، بر عالمان واجب است تا بندگان خدا را با فضایل و برکات سحرخیزی آشنا سازند.

اگر پیام‌رسانان دین به تفسیر آیات قرآن و روایات ائمه معصوم ( علیهم السلام ) در زمینه سحرخیزی، شب‌زنده‌داری، تهجد، مقام و موقعیت سحر و وعده‌های دنیوی و اخروی ویژه شب زنده‌داران بپردازند و مردم را به این منبع معرفت راهنمایی کنند، تأثیر آن بر جوامع دینی بسیار سازنده خواهد بود. در این راستا روحانیون محترم حج و زیارت وظیفه بیشتری نسبت به ارشاد و راهنمایی مردم در سفر‌های معنوی دارند. سفری که همه گونه امکانات برای آگاهی‌بخشی به زائران در آن فراهم است.

145

حاجیان بر سبد سوغات سفر حج و زیارت، یادگار ماندگار سحرخیزی و عبادات و مناجات شبانه نماز شب را بیفزایند که مهم‌ترین و ارزنده‌ترین هدیه سفر خواهد بود.

معذوران و پاداش سحرخیزی

کسانی که در طول سال‌، به سحرخیزی و نماز شب اهتمام دارند و بر این نیت همواره پابرجا و استوارند، اگر به واسطه عذری، گاهی از سحرخیزی بازمانند، ولی نیت انجام دادن آن را دارند، به آنان پاداش سحرخیزی و شب‌زنده‌داری و نماز شب داده خواهد شد.

پیامبر ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) فرمود:

مَا مِنْ عَبْدٍ یُحَدِّثُ نَفْسَه بِقیامِ ساعَةٍ مِنَ اللَّیلِ فَیَنامُ عَنها اِلّا کانَ نَومُهُ صَدَقَةً تَصَدَّقَ اللهُ بِها عَلَیْهِ وَکَتَبَ لَهُ اَجْرَ مَا نَوَی.⁽¹⁾

اگر کسی پیش خود قصد کند که لحظه‌ای از شب را برخیزد، ولی ناخواسته به خواب رود، خداوند نیتش را می‌پذیرد و پاداش عملی را که قصد کرده بود، برایش می‌نویسد.

نتیجه‌گیری

نیت و عمل خالص در سفر حج و زیارت، آن را از سایر سفرها ممتاز می‌سازد. از هنگامی که حاجی برای سفر گام برمی‌دارد تا آن زمانی که مهمان رسمی پروردگار می‌شود، به تناسب اخلاص و معرفتش، از سفره گسترده معنویت بهره می‌برد و هر قدر ذکر، یاد خدا و اعمال عبادی انجام دهد، بهره‌مند‌تر خواهد بود. کسانی که به موقعیت زمانی و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. میزان الحکمة، ج5، ص423.

146

مکانی ویژه حج و عمره توجه دارند، وقت‌شناس‌اند و به صید لحظه‌های حساس شبانه‌روز می‌پردازند. سحرخیزی و شب‌زنده‌داری که شیوه انبیا و اولیای خداست را از یاد نمی‌برند. سعی می‌کنند وقتی دیگران در بستر خواب آرمیده‌اند، از نسیم ملکوتی سحر استفاده کنند و سحرگاهان را به نماز شب، تلاوت قرآن، تهجد، استغفار، ذکر، دعا و... سپری کنند و از مهمانی الهی بهره بیشتری ببرند. حاجی پرواز واقعی به سوی ملکوت را در سحر تجربه می‌کند؛ لحظه‌های عطرآگین بهشتی که انسان را بدون مانع بالا می‌برد و یک‌شبه، ره صد ساله را طی می‌‌کند.

147

کتابنامه

* قرآن

* نهج البلاغه

1. آموزش عقاید، محمد‌تقی مصباح یزدی، چاپ هشتم، تهران، امیر کبیر، 1381ه‍ .ش.

2. آداب الصلاة، روح الله موسوی (امام خمینی)، به کوشش سید احمد فهری، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1373ه‍ .ش.

3. ارشاد القلوب، حسین محمد دیلمی، قم، شریف رضی، 1409ه‍ .ق.

4. اصول کافی، ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی، تصحیح علی‌اکبر غفاری، چاپ چهارم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، آخوندی، 1365ه‍ .ش.

5. الاقبال بالأعمال، علی ‌بن موسی بن طاووس، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1367ه‍ .ق.

6. امالی مفید، محمد بن محمد بن‌ نعمان (شیخ مفید)، تحقیق: حسین استادولی و علی‌اکبر غفاری، چاپ دهم، دفتر انتشارات اسلامی، 1375ه‍ .ش.

7. امالی، شیخ صدوق، کتابخانه اسلامی، 1363ه‍ .ش.

بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، بیروت، مؤسسة الوفاء.

148

1.

تحریر الوسیله، روح الله خمینی (امام خمینی)، اسماعیلیان.

2. تحف العقول عن آل الرسول ( صلّی الله علیه وآله وسلّم ) ، حسن بن علی ابن شعبه حرانی، قم، مؤسسه انتشارات اسلامی، 1404ه‍ .ق.

3. تذکرة الفقهاء، حسن بن یوسف حلی (علامه حلی)، تبریز، مکتبة المرتضویة لاحیاء.

4. تفسیر صافی، ملا محسن فیض کاشانی، قم، دارالمرتضی للنشر، 1399ه‍ .ق.

5. تفسیر عیاشی، محمد بن مسعود عیاشی، تهران، چاپخانه علمیه، 1380ه‍ .ق.

6. تفسیر قرطبی، محمدبن احمد انصاری، قرطبی، چاپ داراحیاء التراث العربی.

7. تفسیر قمی، علی ‌بن ابراهیم بن هاشم قمی، قم، مؤسسه دارالکتب، 1404ه‍ .ق.

8. تفسیر نمونه، جمعی از نویسندگان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1354ه‍ .ش.

9. تهذیب الاحکام، محمدبن حسن طوسی( شیخ طوسی)، چاپ دارالکتب الاسلامیه.

10. ثواب الاعمال، شیخ صدوق، قم، شریف رضی، 1364ه‍ .ش.

11. جامع السعادات، ملامهدی نراقی، قم، دارالتفسیر، 1417ه‍ .ق.

12. الجامع الصغیر، جلال الدین سیوطی، بیروت، دارالفکر، 1401ه‍ .ق.

13. جمال الاسبوع، سید بن طاووس، قم، رضی.

جواهر الکلام، محمدحسن نجفی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1367ه‍ .ش.

149

1.

حاشیه، ابن عابدین، دار احیاء التراث العربی.

2. حکمت عبادت، عبدالله جوادی آملی، قم، نشر اسراء، 1378ه‍ .ش.

3. داستان‌های شیرین از نماز شب، سیدعبدالله حسینی، چاپ اول، قم، انتشارات مهدی یار، 1379ه‍ .ش.

4. الدروس الشرعیه، شمس الدین محمد بن مکی عاملی (شهید اول)، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1414ه‍ .ق.

5. دیوان حافظ، شمس الدین حافظ شیرازی، به کوشش: محمد قزوینی و قاسم غنی، چاپ سوم، تهران، نشر مهرداد، 1386ه‍ .ق.

6. رساله لقاء الله، میرزا جواد آقای ملکی تبریزی، مقدمه سید احمد فهری، تهران، نشر نهضت زنان مسلمان، 1360ه‍ .ش.

7. السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، محمدبن ادریس حلی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1410ه‍ .ق.

8. سفینة البحار، شیخ عباس قمی، چاپ اول، مشهد، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، 1416ه‍ .ق.

9. سنن ابن ماجه، محمد بن یزید قزوینی، دار احیاء التراث.

10. سنن ترمذی، محمد بن عیسی ترمذی، بیروت، دارالفکر، 1403ه‍ .ق.

11. سنن نسائی، احمد بن شعیب نسائی، چاپ اول، دارالفکر، 1348.

12. سیمای فرزانگان، رضا مختاری، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.

13. شب مردان خدا، سیدمحمد ضیاء آبادی، چاپ دوم، تهران، واحد تحقیقات بنیاد بعثت، 1367ه‍ .ش.

شرح اسماء الحسنی، ملا هادی سبزواری، تحقیق نجف‌قلی حبیبی، انتشارات دانشگاه تهران، 1373ه‍ .ق.

150

1.

عدة الداعی و نجاح الساعی، احمد بن فهدحلی، دارالکتاب الاسلامیه، 1407ه‍ .ق.

2. علل الشرایع، شیخ صدوق، قم، مکتبة الداوری، بی‌تا.

3. العین، خلیل بن احمد فراهیدی، چاپ اسوه.

4. غرر الحکم و درر الکلم، عبدالواحد بن محمد آمدی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1366ه‍ .ق.

5. فتح الباری، شرح صحیح بخاری، ابن حجر عسقلانی، بیروت، دارالمعرفة للطباعة، بی‌تا.

6. فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، سید جعفر سجادی.

7. فرهنگ معین، محمدحسین معین، چاپ دهم، چاپخانه پورتهران، 1375ه‍ .ش.

8. فضیلت‌های فراموش شده، جلال رفیع، مؤسسه اطلاعات.

9. قصص العلماء، محمدسلیمانی تنکابنی، علمیه اسلامیه، بی‌تا.

10. قصه‌های نماز، عباس عزیزی، چاپ سوم، قم، انتشارات معصومین، 1382ه‍ .ش.

11. کشف الغطاء، شیخ جعفر کاشف الغطا، چاپ انتشارات مهدوی.

12. کشف الغمه، علی بن عیسی اربلی، تبریز، مکتبة بنی‌هاشم، 1381ه‍ .ق

13. کلیات شمس تبریزی، مولوی، تهران، انتشارات جاویدان، 1352ه‍ . ش.

14. کنز العرفان، مقداد بن عبدالله سیوری (فاضل مقداد)، مکتبة رضویه.

15. کنز العمال، علی بن حسام الدین متقی، بیروت، مؤسسة الرساله، بی‌تا.

گلستان سعدی، مصلح الدین سعدی شیرازی، تصحیح غلامحسین یوسفی، چاپ اول، تهران، انتشارات خوارزمی، 1368ه‍ .ش.

151

1.

مجمع البحرین، فخر الدین طریحی، تهران، مکتبة المرتضویه، 1365ه‍ .ش.

2. مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت، ابن حجر هیثمی، دار الکتب العلمیه، 1408ه‍ .ق.

3. المجموع، نووی، دارالفکر.

4. محجة البیضاء، مولی محسن فیض کاشانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی.

5. مستدرک الوسائل، حسین بن محمدتقی نوری، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، 1408ه‍ .ق.

6. مشارق الشموس، آقا حسین بن محمد خوانساری (محقق خوانساری)، چاپ مؤسسه آل البیت.

7. مصباح المتهجد، محمدحسن طوسی (شیخ طوسی)، بیروت، موسسه فقه الشیعه، 1411ه‍ .ق.

8. المعجم الکبیر، سلیمان بن احمدبن ایوب اللخمی، قاهره، مکتبة ابن تیمیه.

9. معراج السعادة، ملا احمد نراقی، انتشارات رشید.

10. مغنی المحتاج، محمد شربینی، داراحیاء التراث العربی.

11. مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی.

12. مفردات، حسین بن محمد (راغب اصفهانی) تهران، مکتبة مرتضویه.

13. المقنعة، محمد بن محمد بن ‌نعمان (شیخ مفید)، مؤسسه انتشارات جامعه مدرسین.

14. من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق، قم، جامعه مدرسین، 1413ه‍ .ق.

15. مناسک حج، محشا.

میزان الحکمة، محمد محمدی ری‌شهری، چاپ اول، دارالحدیث، 1316ه‍ .ق.

152

1.

المیزان، محمدحسین طباطبایی، ترجمه: سیدمحمد باقر موسوی همدانی، دفتر انتشارات اسلامی.

2. النهایة، محمد بن الحسن طوسی (شیخ طوسی)، دارالکتب العربیه.

3. نهج الفصاحه، ترجمه ابوالقاسم پاینده، اصفهان، خاتم الانبیاء، 1385.

4. نیل الاوطار، شوکانی، مکتبة دارالتراث.

5. وافی، ملامحسن فیض کاشانی، قم، مکتبة المرعشی النجفی، 1404ه‍ .ق.

6. وسائل الشیعه الی تحصیل الشریعة، محمد بن الحسن حرّ عاملی، تصحیح و تحقیق: عبدالرحیم ربانی شیرازی، آل البیت.

الهدایة، شیخ صدوق، قم، مؤسسة امام الهادی ( علیه السلام ) ، 1418ه‍ .ق